ΤΗΝ ΓΛΩΣΣΑ ΜΟΥ ΕΔΩΣΑΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
της Αγγέλας Αποστολοπούλου
Σημειωτέον πως η Αγγέλα δημοσίευσε το άρθρο της αποσπασματικά σε τέσσερα μέρη. Εγώ σας το παραθέτω ολόκληρο. Αφιερώστε λίγο χρόνο φίλες και φίλοι, του αξίζει! ’
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 1)
Τετάρτη, 2 Απριλίου 2008
Ενώ αναρωτιόμουν για το κατά πόσον προσφέρεται ένας χώρος όπως είναι το μπλογκ, για να αναρτήσω κάποιες σκέψεις για την «γλώσσα-πατρίδα», στην οποία είχε αναφερθεί και ο Θερσίτης πριν λίγο καιρό, και τις οποίες είχα υποσχεθεί σε συζήτηση που άνοιξε με αφορμή προηγούμενή μου ανάρτηση, διάβασα το ποστ της Χίμαιρας (aurora borealis) για τα greeklish, και ενθουσιάστηκα. Η αντίδραση μιας κοπέλας
16 ετών σε αυτή την βάναυση εκφορά του γραπτού μας λόγου είναι εντυπωσιακή, γιατί δεν στηρίζεται στην αναλυτική επιστημονική γνώση ή στον αποδεικτικό στοχασμό, αλλά πηγάζει από ένα υγιές «πολιτισμικό ένστικτο» -αν μου επιτρέπεται ο όρος- που καθώς φαίνεται δεν έχουν χάσει οι νέοι άνθρωποι, κι ας βομβαρδίζονται καθημερινά από τα υποπροϊόντα της σύγχρονης μαζικής «κουλτούρας» και από την γενικευμένη αισθητική και ηθική χυδαιότητα.
Η αντίδραση αυτή της Χίμαιρας, την οποία πρέπει πρώτ’ απ’ όλα να πω ότι επικροτώ, και φυσικά υιοθετώ ως προς το περιεχόμενο και για το δικό μου μπλογκ, με βοήθησε να ξεπεράσω τις επιφυλάξεις μου για το αναπόφευκτα μακροσκελές του κειμένου που θα ακολουθήσει, και να σταθώ στο πλευρό εκείνων, και ιδιαίτερα των νέων, που ανησυχούν και σκέφτονται, ενισχύοντας τον σχετικό προβληματισμό με κάποια επιπλέον επιχειρήματα πάνω στο θέμα της γλώσσας.
Σε προηγούμενη ανάρτηση ( με τίτλο «η ποιητική πολυσημία των λέξεων της ελληνικής» ) είχα αναφερθεί τελείως επιγραμματικά –δίνοντας κατά βάση τον λόγο στον μεγάλο έλληνα στοχαστή Κ. Καστοριάδη και σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κατά την γνώμη μου κείμενό του, στο οποίο και πάλι παραπέμπω-, στην πολυσημία των λέξεων της γλώσσας μας. Με αυτήν την «σπονδυλωτή» –λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου- ανάρτηση, θα επιχειρήσω μια περισσότερο διεξοδική, αν και όχι εξαντλητική, γιατί το ζήτημα είναι τεράστιο, προσέγγιση της ιδιαιτερότητας που χαρακτηρίζει τη σημασιοδότηση της ελληνικής γλώσσας.
Επειδή όμως συνήθως όταν οι Έλληνες μιλούν για τον ελληνικό πολιτισμό σε σχέση με άλλους πολιτισμούς, εμφορούνται από αισθήματα είτε αλαζονικά είτε συμπλεγματικά, σε κάθε περίπτωση δηλαδή αισθήματα ακραία και άδικα, θέλοντας να μιλήσω για την ελληνική γλώσσα, πρέπει κατ’ αρχήν να δηλώσω, ότι ο τρόπος που στέκομαι απέναντι στο ελληνικό γλωσσικό φαινόμενο, είναι αυτός του θαυμασμού και σεβασμού απέναντι σε ο,τιδήποτε σημαντικό έχει δημιουργήσει το ανθρώπινο πνεύμα, όποιας καταγωγής και προέλευσης. Θεωρώ τον οποιονδήποτε εθνικισμό απλώς φτώχια ψυχής και σκέψης. Δεν ντρέπομαι ωστόσο να πω ότι στην εκτίμηση και απόλαυση της ελληνικής πνευματικής παραγωγής, προστίθενται η φυσική αγάπη για ό,τι τρέχει μέσα στις ίδιες μου τις φλέβες –και ο πολιτισμός μας, είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε το ξέρουμε είτε όχι, τρέχει στις φλέβες μας-, καθώς και το αίσθημα ευθύνης για την διαφύλαξη και περαιτέρω καλλιέργεια των θησαυρών που μας έχουν παραδοθεί.
Έναν τέτοιο θησαυρό θεωρώ την γλώσσα μας, που βέβαια, όπως καλά γνωρίζουμε, πολλοί μεγάλοι δημιουργοί και διανοητές, έλληνες και ξένοι, έχουν τιμήσει. Αν υπάρχει ένας ιδιαίτερος λόγος για τον οποίο αισθάνομαι ότι πρέπει στις μέρες μας να ξανασκεφτούμε και να επανεκτιμήσουμε την αξία της ελληνικής γλώσσας είναι το ότι σήμερα το γλωσσικό μας σύμπαν κλυδωνίζεται περισσότερο απ’ ό,τι σε άλλες εποχές, γιατί πλήττεται ισχυρά από νέους παράγοντες και ύπουλους εχθρούς. Δεν μου αρέσει η κινδυνολογία, αλλά δεν μπορώ να μην επισημάνω την ραγδαία επέκταση και επικυριαρχία της αγγλικής γλώσσας σε όλες ανεξαίρετα τις εθνικές γλώσσες του δυτικού τουλάχιστον κόσμου, μέσω κυρίως του Δούρειου Ίππου της τεχνολογίας. Πιστεύω ότι η ελληνική γλώσσα αποτελούσε επί χιλιετίες τα τείχη του ελληνικού πολιτισμού και σήμερα κινδυνεύει να αλωθεί εκ των έσω. Δεδομένης μάλιστα της παγκοσμιοποίησης όχι μόνο των οικονομικών συναλλαγών, αλλά και των κοινωνικών, ιδεολογικών, πνευματικών κ.λ.π. ανταλλαγών, η δυνατότητα ανεξέλεγκτης εισροής ιδεών, συμπεριφορών και εν γένει πολιτισμικών στοιχείων από κάθε σημείο του πλανήτη είναι προφανής.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι αντιτίθεμαι είτε στην τεχνολογία που διανοίγει τεράστιους ορίζοντες στην επικοινωνία και στην γνώση, είτε στην οικουμενικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας, σκέψης και δημιουργίας, που μπορεί να οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέρουσες γονιμοποιήσεις. Κάθε άλλο. Λέω μόνο ότι ειδικά στις παρούσες και μέλλουσες νέες συνθήκες θα πρέπει να είμαστε, όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά όλοι οι λαοί και οι πολιτισμοί, σε εγρήγορση και επαγρύπνηση για να μη χαθούν μέσα στην θύελλα των εξελίξεων πολύτιμα πολιτισμικά αγαθά, που η μέχρι τώρα πιο αργή και πιο ελεγχόμενη διαδρομή της ανθρωπότητας διέσωσε, ένα από τα οποία θεωρώ και την ελληνική γλώσσα.
(συνεχίζεται...) Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 1:14 π.μ. 12 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 2)
Πέμπτη, 3 Απριλίου 2008
Αν και το σημείωμα αυτό δεν προβάλλει αξιώσεις επιστημονικής προσέγγισης, είναι απαραίτητο να λεχθούν εισαγωγικά και εν συντομία κάποια βασικά ιστορικά στοιχεία που προκύπτουν από την Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία και προϋποτίθενται για να κατανοηθούν καλύτερα όσα θα ακολουθήσουν (εννοείται ότι παραθέτω τις θεμελιωμένες σε αποδείξεις θεωρίες ή τις κρατούσες απόψεις, και όχι τις τυχόν νέες και υπό συζήτηση ακόμη θέσεις).
Ως γνωστόν η ελληνική γλώσσα ανήκει στην μεγάλη οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Από αυτή την οικογένεια κατάγονται επίσης η λατινική και η γερμανική. Περιορίζομαι μόνο σ’ αυτές τις
πρωτογενείς γλώσσες, από τις οποίες προήλθαν οι περισσότερες και σημαντικότερες γλώσσες της κυρίως Ευρώπης, γιατί ούτε ο χώρος επιτρέπει, ούτε ο σκοπός αυτού του κειμένου απαιτεί την αναλυτική παρουσίαση όλων την ευρωπαϊκών γλωσσών.
Από τις τρεις αυτές μεγάλες μητέρες των σημερινών ευρωπαϊκών γλωσσών, η Ελληνική έχει αποδεδειγμένη ηλικία 4000 ετών, δεδομένου ότι τα πιο παλιά ευρήματα χρονολογούνται από το 2000 π.Χ.
Τα αντίστοιχα ιστορικά στοιχεία μάς πηγαίνουν για την Λατινική στον 3ο π.Χ. αι. Από την Λατινική προήλθαν οι λεγόμενες «ρομανικές» γλώσσες, δηλαδή η σύγχρονη ιταλική, η γαλλική, η ισπανική, η πορτογαλική και άλλες.
Οι λατινογενείς γλώσσες εμφανίστηκαν περί τον 7ο-8ο μ.Χ. αι., παίρνοντας τη θέση της λατινικής, η οποία εξαφανίζεται, ή, αν θέλετε, επιζεί ως κυτταρική μόνο μνήμη μέσα στις θυγατέρες της, όχι όμως μετεξελισσόμενη η ίδια σε ό,τι είναι σήμερα η ιταλική ή η γαλλική για παράδειγμα γλώσσα.
Η Γερμανική εμφανίζεται με τρεις επιμέρους μορφές: την γοτθική που έζησε από τον 6ο έως τον 16ο μ.Χ. αι., την βόρεια γερμανική που είναι οι σκανδιναβικές γλώσσες, με παλιότερα μνημεία κατά τον 9ο μ.Χ. αι., και την δυτική γερμανική, της οποίας οι σημαντικότερες «κόρες» που επιζούν μέχρι τις μέρες μας, είναι η Ολλανδική, η (κυρίως) γερμανική, που πρωτομιλιέται τον 7ο μ.Χ. αι., και η αγγλική, η οποία εμφανίζεται τον 4ο μ.Χ. αι.
Η αγγλική, αν και όχι κατ’ αρχήν λατινογενής, δέχτηκε πολύ ισχυρές επιρροές από την γαλλική, μέσω των Νορμανδών, λαού σκανδιναβικής καταγωγής, αλλά γλωσσικά εκγαλλισμένου, με αποτέλεσμα το μισό περίπου λεξιλόγιό της να προέρχεται από την γαλλική, και μ’ αυτόν τον τρόπο να συγγενεύει τελικά μαζί της σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Σ’ αυτά ακριβώς τα ιστορικά στοιχεία βρίσκεται πιστεύω η ρίζα και η εξήγηση της διαφοροποίησης της ελληνικής γλώσσας από τις άλλες σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες που παρήγαγαν αξιόλογο πολιτισμό.
Στο ότι δηλαδή αφ’ ενός μεν είναι
πρωτογενής γλώσσα, και μάλιστα η πιο «υπερήλικη» από τις άλλες δύο ομόλογές της, αφ’ ετέρου δε στο ότι η ιστορική συγκυρία τής επέτρεψε να έχει μια διαδρομή στον χρόνο, που δεν διακόπηκε από βίαιους ή ειρηνικούς θανάτους, διασπάσεις, αλλοιώσεις κ.λ.π., όπως έγινε με τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Μια πορεία αυτόνομη, διαρκή και σχετικά ομαλή, με συνεχείς φυσικά μετατροπές και προσαρμογές στις ανάγκες των καιρών, διατηρώντας ωστόσο τον κύριο κορμό της αναλλοίωτο και εξελισσόμενη αφ’ εαυτής, από το 2000 π.Χ. ως τις μέρες μας, κουβαλώντας μαζί της, καταγεγραμμένη στο σώμα της, όλη αυτή την μακραίωνη πορεία και ζωή της.
«Η έννοια της συνέχειας στην ελληνική γλώσσα δεν αποτελεί ευσεβή πόθο ή κούφιο ηχηρό σύνθημα, αλλά ζωντανή πραγματικότητα…» λέει ο Γ. Μπαμπινιώτης.
Αξίζει επίσης να αναφέρουμε τι γράφει σχετικά ο Γερμανός ιστορικοσυγκριτικός γλωσσολόγος H. Steinthal: «Η νέα ελληνική γλώσσα είναι από τα πιο θαυμαστά πράγματα στην ιστορία των γλωσσών. Όχι μόνο προς τις ρομανικές γλώσσες, που προήλθαν από την Λατινική, δεν επιτρέπεται να την συγκρίνουμε, αλλά ούτε προς την νέα Γερμανική, διότι η σχέση της προς την αρχαία Ελληνική διαφέρει από την σχέση της νέας Γερμανικής προς την παλιότερη… Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί πως η νέα Ελληνική συνδέεται με την αρχαία πολύ στενότερα απ’ όσο η σύγχρονη Γερμανική προς την Γερμανική του Καρόλου του μεγάλου…»
(τα αποσπάσματα είναι από την «Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας» του Γ. Μπαμπινιώτη)
(συνεχίζεται...)
Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 2:40 π.μ. 7 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση![]()
Ετικέτες: Γλώσσα, Εικαστικά, Σκέψεις
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 3)
Παρασκευή, 4 Απριλίου 2008
Δεν ξέρω αν ισχύει αυτό που συχνά λέγεται, ότι η ελληνική γλώσσα είναι πιο πλούσια από άλλες, λόγω του μεγάλου της λεξιλογίου. Πιστεύω όμως ότι ο πραγματικός της πλούτος οφείλεται κυρίως σε ένα άλλο, πέραν της υπαρκτής ή όχι υπεροχής της ως προς το πλήθος των λέξεων που την απαρτίζουν, ισχυρό πλεονέκτημα. Στον τρόπο με τον οποίο οι ελληνικές λέξεις φορτίζονται σημασιολογικά. Στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο συνάπτεται το σημαίνον (φωνητικό σύμπλεγμα) με το σημαινόμενο (έννοια).
Η κατ’ αρχήν κοινή σε όλες τις γλώσσες συμβατική σχέση μεταξύ σημαίνοντος-
σημαινομένου, η αυθαίρετη δηλαδή σύνδεση ενός φθογγικού συνδυασμού (σημαίνον) με μια σημασία (σημαινόμενο) που συναποτελούν το γλωσσικό σημείο (λέξη), κάμπτεται στην ελληνική, η οποία παρουσιάζει σε πολύ μεγάλη έκταση σε σχέση με τις άλλες γλώσσες μια «σχετική αιτιότητα», που μειώνει αντίστοιχα τον φύσει αυθαίρετο-συμβατικό χαρακτήρα αυτής της σύνδεσης.
Η διαφορά που διαπιστώνουμε αναλύοντας κάθετα, μελετώντας δηλαδή την ιστορική-ετυμολογική μορφή των ελληνικών λέξεων, βασίζεται στο ότι οι ελληνικές λέξεις, λόγω της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας που προαναφέρθηκε, έχουν «εσωτερικεύσει» τις σημασίες που η πορεία τους μέσα στον χρόνο κατέγραψε, και αποτυπώνουν έτσι όχι μόνο την/τις σημασία/ες που φέρουν ως λειτουργικά γλωσσικά σημεία του παρόντος, αλλά και την νοηματική διαχρονία της ελληνικής σκέψης. Ή για να το πω διαφορετικά μέσα στο όστρακο των φθόγγων κάθε λέξης κρύβονται σαν ζωντανός οργανισμός όλα τα νοήματα που κατά καιρούς ενδύθηκαν τη συγκεκριμένη φωνητική μορφή, καθώς και οι συνθέσεις, μεταλλαγές, διαπλοκές, με άλλες έννοιες και σημασίες, αποκαλύπτοντας ένα ολόκληρο πλέγμα νοηματικών αλληλουχιών και συναρτήσεων. Μπορεί κανείς μέσα σε μια και μόνο λέξη και στα παράγωγα ή σύνθετά της, να προσεγγίσει γνωσιολογικής, οντολογικής, ηθικής, δηλαδή φιλοσοφικής τάξης, ζητήματα, όπως έχουν αποτυπωθεί κατά την μακρά πορεία της χρήσης και εξέλιξης της γλώσσας, και συνακόλουθα της ελληνικής σκέψης.
Έτσι, βυθίζοντας το βλέμμα μέσα στην ελληνική λέξη / γλώσσα, βλέπεις συχνά σαν μέσα από υποβρύχιο γυαλί, το βάθος και την έκταση του ελληνικού πνεύματος στην κοινωνική και φιλοσοφική του διάσταση.
Ας χρησιμοποιήσω, για να γίνω πιο κατανοητή, δυο – τρία παραδείγματα, τελείως ενδεικτικά. Αν κάποιος θελήσει ωστόσο να μπει σ’ αυτό το συναρπαστικό «παιχνίδι», θα βρεθεί πολύ συχνά ενώπιον ανάλογων αποκαλυπτικών εκπλήξεων.
Ας δούμε για παράδειγμα τη λέξη «όμορφο».
Το φθογγικό σύμπλεγμα /omorfo/ είναι άραγε τελείως αυθαίρετα συνδεδεμένο με το σημαινόμενό του (έννοια της ομορφιάς), όπως συμβαίνει με την αντίστοιχη λέξη beau της γαλλικής, beauty της αγγλικής κ.λ.π., υπακούει δηλαδή μόνο σε μια σύμβαση που συνάπτει με τρόπο εξωτερικό τους συγκεκριμένους φθόγγους με την συγκεκριμένη σημασία, ή μήπως υπάρχουν εντός του φωνήματος κάποια στοιχεία που το συνδέουν με την σημασία που εκφράζει;
Όπως όλοι γνωρίζουμε το όμορφο είναι παραφθορά της λέξης εύμορφο, η οποία συντίθεται από το μόριο ευ + το ουσιαστικό μορφή. Η ίδια η λέξη-γλωσσικό σημείο επομένως εμπεριέχει την οντολογική διάσταση της έννοιας (ομορφιά) που σημαίνει. Μας επεξηγεί δηλαδή ότι όμορφο για την ελληνική σκέψη, είναι αυτό που έχει καλή μορφή. Και αν τα πράγματα σταματούσαν εδώ, θα είχαμε μεν μια κατ’ αρχήν προσέγγιση της οντολογικής υπόστασης της ομορφιάς, πράγμα ούτως ή άλλως σημαντικό, αλλά θα παρέμενε ως νοηματικό κενό ο ορισμός του «καλή»: ποια είναι η «καλή» μορφή; Μα η λέξη εισχωρεί ακόμη πιο πολύ στο φιλοσοφικό βάθος της «ευμορφίας». Το «ευ» προέρχεται από το ρ. ειμί.Άρα όμορφο είναι αυτό που έχει την μορφή που «είναι». Δηλαδή αυτό που πραγματώνει, που παίρνει την μορφή της ουσίας του, της αλήθειας του. Εκείνο επομένως που κατορθώνει να εξωτερικεύσει, να εκφράσει με την ίδια του την μορφή, αυτό που πραγματικά είναι. Τουτέστιν το αυθεντικό, το γνήσιο, το όχι επιτηδευμένο. Να τι είναι όμορφο! Πρόκειται για μια λέξη-ορισμό που εμπεριέχει και συνθέτει το οντολογικό, γνωσιολογικό και ηθικό ταυτόχρονα υπόβαθρο της κύριας έννοιας της αισθητικής.: Όμορφο είναι, γνωρίζω πως είναι, πρέπει να είναι, εκείνο που ενσωματώνει στην μορφή του, και αποκαλύπτει με αυτήν, τον εαυτό του αυτ-ούσιο (ας θυμηθούμε εν παρόδω, ότι και η ουσία από το ρ. ειμί προέρχεται). Αν σκεφτούμε το πόσο μελάνι έχει χυθεί από τα μεγάλα μυαλά της παγκόσμιας σκέψης για τον ορισμό τής τόσο δυσπρόσιτης φιλοσοφικά έννοιας της ομορφιάς, χωρίς συχνά επιτυχία, θα συνειδητοποιήσουμε την τεράστια αξία τής παραπάνω, σε μια και μόνο λέξη συμπυκνωμένης σκέψης.
Αν μάλιστα σ’ αυτήν συναρτήσουμε και την αριστοτελική «εντελέχεια» (>εν + τέλος = σκοπός + έχειν), ως συνέχεια της πρωτογενούς αυτής σημασιοδότησης, το οδοιπορικό μας στην ελληνική ονοματοθεσία αποκτά ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον και φιλοσοφικό εύρος.
Επεκτείνοντας το εννοιολογικό δίχτυ που υποβαστάζει την ελληνική γλώσσα σε όλη της την έκταση, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε την πολύ στενή σχέση μεταξύ κάλλους και καλού, διαπιστώνοντας, σ’ ένα όλο και διευρυνόμενο έδαφος, την άρρηκτη σχέση μεταξύ αισθητικής και ηθικής, που διατρέχει το ελληνικό πνεύμα, ή ενδιαφέροντα πλέγματα λέξεων που υποδηλώνουν ανάλογες εσωτερικές συναρτήσεις και νοηματικές συνεπαγωγές, όπως π.χ. αρετή, άριστος, αρμός, άρμα, αριθμός, αρμονία,κ.λ.π. που έλκουν όλες την προέλευσή τους άμεσα ή έμμεσα από το ρήμα «αραρίσκω» ( = συνάπτω, ενώνω, αρμόζω).
(συνεχίζεται...)
Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 12:16 π.μ. 9 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 4)
Σάββατο, 5 Απριλίου 2008
Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ιδιαίτερης σημειολογίας της ελληνικής γλώσσας είναι η λέξη «ωραίο», που στην νέα ελληνική έχει εκπέσει σε συνώνυμη με το όμορφο. Και εξηγώ αμέσως γιατί λέω «έχει εκπέσει». Ετυμολογική προέλευση του επιθέτου ωραίο, το ουσιαστικό «ώρα». Που σημαίνει πως ωραίο, κατά την αρχική του σημασία, είναι αυτό που συμβαίνει στην ώρα του. Δηλαδή αυτό που λαμβάνει χώρα στην κατάλληλη στιγμή, στο σωστό timing όπως θα έλεγε κάποιος άγγλος φίλος, επιστρατεύοντας ένα απαρέμφατο για να αποδώσει την αντίστοιχη έννοια. Αντίστοιχη, αλλά όχι όμοια. Γιατί το «timing», αν υιοθετήσουμε μια κυριολεκτική μετάφραση, σημαίνει «χρονικότητα». Δηλώνει δηλαδή τελείως ουδέτερα κάτι που έγινε σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή (γι’ αυτό άλλωστε μιλάμε για καλό και κακό timing), αλλά δεν παίρνει θέση επ’ αυτού. Αντίθετα η ελληνική λέξη τοποθετείται αξιολογικά ενώπιον αυτής της συνάντησης χρόνου και πράξης, αντικειμενικής συνθήκης και υποκειμενικής επιλογής κατάλληλης, αντίστοιχης με την συνθήκη, δράσης. Και την επιβραβεύει, εκφράζοντας τον θαυμασμό της. Το «ωραίο» λοιπόν δεν είναι ένα απλό συμβάν, αλλά παίρνει μια διάσταση φιλοσοφικής –ηθικής αυτή τη φορά- τάξης και πάλι. Η λέξη «ωραίο» δηλώνει ότι είναι ένα ευτυχές γεγονός, και ταυτόχρονα ένα «δέον γενέσθαι», τοποθετημένο σε περίοπτη θέση στην ιεράρχησή μας, και όχι ένα απλό γεγονός, το να αξιοποιηθεί με τον κατάλληλο τρόπο η συγκυρία. Και αναφωνεί όταν αυτό συμβαίνει: Ωραία! (στην επιρρηματική χρήση της λέξης μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η διάκριση μεταξύ όμορφου-ωραίου επιβιώνει αμυδρά στο συλλογικό μας ασυνείδητο ως τις μέρες μας, παρά την φθορά που έχουν υποστεί οι αρκετά διαφορετικές αρχικές σημασίες τους, έχοντας εκπέσει στην απλή συνωνυμία τους, στην οποία αναφέρθηκα στην αρχή).
Ο κατάλογος τέτοιων εξαιρετικών
φιλοσοφικής τάξης συλλήψεων, που ενσωματώνονται στα γλωσσικά σημεία – λέξεις της ελληνικής, αποτελώντας σκευή τους, είναι πάρα πολύ μακρύς.
Κλείνοντας θυμίζω μόνο σύντομα, μια ακόμη εκπληκτική κατά την γνώμη μου τέτοια σημασιοδότηση: την προέλευση της λέξης «ελευθερία» από το «ελεύσομαι» (= μέλλων του ρ. έρχομαι). Το ίδιο το σημαίνον και πάλι μας υποδεικνύει ότι η ελευθερία είναι πάντα «ερχόμενη». Άρα μια ευχή, επιθυμία, στόχος. Δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και εκ των προτέρων περιγράψιμο, αλλά κάποιος, ο εκάστοτε, πόθος μας. Ένα ποθούμενο μέλλον, το οποίο ίσως δεν κατορθώσει καν να γίνει ένα χειροπιαστό παρόν. Άλλωστε πραγματική και απόλυτη ελευθερία μπορεί να υπάρξει μόνο αν κανείς απαλλαγεί από τα δεσμά της ύλης και της φθοράς. Δηλαδή ποτέ. Είναι όμως αναγκαίος ο πόθος της, γιατί αποτελεί κίνητρο δράσης, κινητήρια δύναμη, προς μια κατεύθυνση συνυφασμένη με την φύση του ανθρώπου. Προς την συνεχή του άνοδο και απαλλαγή από τα όποια δεσμά, προς μια όσο γίνεται μεγαλύτερη προσέγγιση ενός αισθήματος έστω και οιονεί ελευθερίας, δηλαδή υπέρβασης των όρων και των ορίων που οι νόμοι είτε του ανθρώπου είτε της φύσης θέτουν. Και αν μεν τα δεσμά είναι κοινωνικής τάξης (δουλεία, αδικία κ.λ.π.) τον προτρέπει να τα ανατρέψει, αν δε είναι οι απαρέγκλιτοι νόμοι της φύσης (επιβίωση, θάνατος) τον προτρέπει να τα υπερβεί με τα άλλα μέσα που μόνο ο άνθρωπος διαθέτει: έμπνευση, φαντασία, τέχνη, έρωτα. Η μεγάλη αξία της σημασίας που η λέξη κλείνει στην αγκαλιά της, είναι ότι χωρίς την ευλογία της αειφόρου αυτής θεάς, που μας εμφορεί με την διαρκή επιθυμία να πορευόμαστε προς ένα μέλλον -έστω και ανέφικτο-, απαλλαγμένο από κάθε περιορισμό, δρασκελίζοντας όλα τα εμπόδια, ακόμη και αυτά που μας υπερβαίνουν, οι άνθρωποι δεν θα διαφέραμε σε τίποτα από τα άλλα ζώα του πλανήτη. Η νόηση μάς κάνει απλώς ικανότερους στον αγώνα της επιβίωσης, δεν αρκεί όμως για να μας διαφοροποιήσει υπαρκτικά από τους άλλους συγκατοίκους μας επί γης.
Εδώ, όπως και σε όλα τα προηγούμενα παραδείγματα, αλλά και σε πάμπολλα άλλα, η ελληνική γλώσσα μετατρέπεται σε μια πανέξυπνη, γηραιά κυρία, που μας ψιθυρίζει στ’ αυτί με τρυφερό χαμόγελο και ίσως ένα ίχνος θλίψης, μια μεγάλη αλήθεια.
Εναπόκειται σ’ εμάς, που έχουμε την τύχη να είμαστε οι πρώτοι και κατ’ εξοχήν αποδέκτες τής «μυστικής» φωνής της, να ακούσουμε προσεκτικά τα λόγια της, και να γίνουμε σοφότεροι. Που ίσως σημαίνει: ομορφότεροι και ωραιότεροι! (μακάρι και πιο, όλο και πιο,… ελεύθεροι! )
Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 3:08 π.μ. 25 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Φίλες και φίλοι
Στις 21 του Μάη, καθώς διάβαζα τις αναρτήσεις φίλων στο FB, είδα να φωτίζεται το εικονίδιο αίτησης φιλίας. Με το ‘κλικ’ πετάγεται το όνομα της Αγγέλας Αποστολοπούλου, της αδελφούλας του αγαπημένου φίλου, συμφοιτητή και συναδέλφου Χρήστου Αποστολόπουλου από τα παλιά. Τι ευχάριστη έκπληξη σκέφτηκα, ενώ χτυπούσα την αποδοχή! Οι σκόρπιες, όμορφες, νοσταλγικές αναμνήσεις της ωραίας μας παρέας άρχισαν να συρρέουν γεμίζοντας τον χώρο του δωματίου. Αυτό που είχα κρατήσει στη μνήμη μου από την Αγγέλα ήταν το γλυκό
της χαμόγελο, το οποίο, όπως διαπίστωσα κατά την συνάντησή μας στην Αθήνα, διατηρεί ακόμη.
Ξεκινήσαμε λοιπόν την κουβέντα μας γραπτώς, κάνοντας άλματα μπρος/πίσω και την συνεχίσαμε μ’ ένα ποτό στην Αθήνα. Στην πορεία των συζητήσεων μας ανακάλυψα πως η Αγγέλα έκρυβε μέσα της μια ποιήτρια, και μάλιστα σύμφωνα μ’ ό,τι διάβασα μέχρι στιγμής στο μπλόγκ της, μια πολύ καλή! Μέσα στα διάφορα θέματα που συζητήσαμε δεν μπορούσε ν’ απουσιάσει και το γλωσσικό! Μ’ αυτή την αφορμή με παρέπεμψε στο άρθρο της: ‘Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική’, το οποίο κατά την γνώμη μου, βρίσκω εξαιρετικό και το αναδημοσιεύω με την άδειά της.
Στις 21 του Μάη, καθώς διάβαζα τις αναρτήσεις φίλων στο FB, είδα να φωτίζεται το εικονίδιο αίτησης φιλίας. Με το ‘κλικ’ πετάγεται το όνομα της Αγγέλας Αποστολοπούλου, της αδελφούλας του αγαπημένου φίλου, συμφοιτητή και συναδέλφου Χρήστου Αποστολόπουλου από τα παλιά. Τι ευχάριστη έκπληξη σκέφτηκα, ενώ χτυπούσα την αποδοχή! Οι σκόρπιες, όμορφες, νοσταλγικές αναμνήσεις της ωραίας μας παρέας άρχισαν να συρρέουν γεμίζοντας τον χώρο του δωματίου. Αυτό που είχα κρατήσει στη μνήμη μου από την Αγγέλα ήταν το γλυκό
Ξεκινήσαμε λοιπόν την κουβέντα μας γραπτώς, κάνοντας άλματα μπρος/πίσω και την συνεχίσαμε μ’ ένα ποτό στην Αθήνα. Στην πορεία των συζητήσεων μας ανακάλυψα πως η Αγγέλα έκρυβε μέσα της μια ποιήτρια, και μάλιστα σύμφωνα μ’ ό,τι διάβασα μέχρι στιγμής στο μπλόγκ της, μια πολύ καλή! Μέσα στα διάφορα θέματα που συζητήσαμε δεν μπορούσε ν’ απουσιάσει και το γλωσσικό! Μ’ αυτή την αφορμή με παρέπεμψε στο άρθρο της: ‘Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική’, το οποίο κατά την γνώμη μου, βρίσκω εξαιρετικό και το αναδημοσιεύω με την άδειά της.
Σημειωτέον πως η Αγγέλα δημοσίευσε το άρθρο της αποσπασματικά σε τέσσερα μέρη. Εγώ σας το παραθέτω ολόκληρο. Αφιερώστε λίγο χρόνο φίλες και φίλοι, του αξίζει! ’
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 1)
Τετάρτη, 2 Απριλίου 2008
Ενώ αναρωτιόμουν για το κατά πόσον προσφέρεται ένας χώρος όπως είναι το μπλογκ, για να αναρτήσω κάποιες σκέψεις για την «γλώσσα-πατρίδα», στην οποία είχε αναφερθεί και ο Θερσίτης πριν λίγο καιρό, και τις οποίες είχα υποσχεθεί σε συζήτηση που άνοιξε με αφορμή προηγούμενή μου ανάρτηση, διάβασα το ποστ της Χίμαιρας (aurora borealis) για τα greeklish, και ενθουσιάστηκα. Η αντίδραση μιας κοπέλας
 |
| Picasso, η σκεπτόμενη |
Η αντίδραση αυτή της Χίμαιρας, την οποία πρέπει πρώτ’ απ’ όλα να πω ότι επικροτώ, και φυσικά υιοθετώ ως προς το περιεχόμενο και για το δικό μου μπλογκ, με βοήθησε να ξεπεράσω τις επιφυλάξεις μου για το αναπόφευκτα μακροσκελές του κειμένου που θα ακολουθήσει, και να σταθώ στο πλευρό εκείνων, και ιδιαίτερα των νέων, που ανησυχούν και σκέφτονται, ενισχύοντας τον σχετικό προβληματισμό με κάποια επιπλέον επιχειρήματα πάνω στο θέμα της γλώσσας.
Σε προηγούμενη ανάρτηση ( με τίτλο «η ποιητική πολυσημία των λέξεων της ελληνικής» ) είχα αναφερθεί τελείως επιγραμματικά –δίνοντας κατά βάση τον λόγο στον μεγάλο έλληνα στοχαστή Κ. Καστοριάδη και σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κατά την γνώμη μου κείμενό του, στο οποίο και πάλι παραπέμπω-, στην πολυσημία των λέξεων της γλώσσας μας. Με αυτήν την «σπονδυλωτή» –λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου- ανάρτηση, θα επιχειρήσω μια περισσότερο διεξοδική, αν και όχι εξαντλητική, γιατί το ζήτημα είναι τεράστιο, προσέγγιση της ιδιαιτερότητας που χαρακτηρίζει τη σημασιοδότηση της ελληνικής γλώσσας.
Επειδή όμως συνήθως όταν οι Έλληνες μιλούν για τον ελληνικό πολιτισμό σε σχέση με άλλους πολιτισμούς, εμφορούνται από αισθήματα είτε αλαζονικά είτε συμπλεγματικά, σε κάθε περίπτωση δηλαδή αισθήματα ακραία και άδικα, θέλοντας να μιλήσω για την ελληνική γλώσσα, πρέπει κατ’ αρχήν να δηλώσω, ότι ο τρόπος που στέκομαι απέναντι στο ελληνικό γλωσσικό φαινόμενο, είναι αυτός του θαυμασμού και σεβασμού απέναντι σε ο,τιδήποτε σημαντικό έχει δημιουργήσει το ανθρώπινο πνεύμα, όποιας καταγωγής και προέλευσης. Θεωρώ τον οποιονδήποτε εθνικισμό απλώς φτώχια ψυχής και σκέψης. Δεν ντρέπομαι ωστόσο να πω ότι στην εκτίμηση και απόλαυση της ελληνικής πνευματικής παραγωγής, προστίθενται η φυσική αγάπη για ό,τι τρέχει μέσα στις ίδιες μου τις φλέβες –και ο πολιτισμός μας, είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε το ξέρουμε είτε όχι, τρέχει στις φλέβες μας-, καθώς και το αίσθημα ευθύνης για την διαφύλαξη και περαιτέρω καλλιέργεια των θησαυρών που μας έχουν παραδοθεί.
Έναν τέτοιο θησαυρό θεωρώ την γλώσσα μας, που βέβαια, όπως καλά γνωρίζουμε, πολλοί μεγάλοι δημιουργοί και διανοητές, έλληνες και ξένοι, έχουν τιμήσει. Αν υπάρχει ένας ιδιαίτερος λόγος για τον οποίο αισθάνομαι ότι πρέπει στις μέρες μας να ξανασκεφτούμε και να επανεκτιμήσουμε την αξία της ελληνικής γλώσσας είναι το ότι σήμερα το γλωσσικό μας σύμπαν κλυδωνίζεται περισσότερο απ’ ό,τι σε άλλες εποχές, γιατί πλήττεται ισχυρά από νέους παράγοντες και ύπουλους εχθρούς. Δεν μου αρέσει η κινδυνολογία, αλλά δεν μπορώ να μην επισημάνω την ραγδαία επέκταση και επικυριαρχία της αγγλικής γλώσσας σε όλες ανεξαίρετα τις εθνικές γλώσσες του δυτικού τουλάχιστον κόσμου, μέσω κυρίως του Δούρειου Ίππου της τεχνολογίας. Πιστεύω ότι η ελληνική γλώσσα αποτελούσε επί χιλιετίες τα τείχη του ελληνικού πολιτισμού και σήμερα κινδυνεύει να αλωθεί εκ των έσω. Δεδομένης μάλιστα της παγκοσμιοποίησης όχι μόνο των οικονομικών συναλλαγών, αλλά και των κοινωνικών, ιδεολογικών, πνευματικών κ.λ.π. ανταλλαγών, η δυνατότητα ανεξέλεγκτης εισροής ιδεών, συμπεριφορών και εν γένει πολιτισμικών στοιχείων από κάθε σημείο του πλανήτη είναι προφανής.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι αντιτίθεμαι είτε στην τεχνολογία που διανοίγει τεράστιους ορίζοντες στην επικοινωνία και στην γνώση, είτε στην οικουμενικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας, σκέψης και δημιουργίας, που μπορεί να οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέρουσες γονιμοποιήσεις. Κάθε άλλο. Λέω μόνο ότι ειδικά στις παρούσες και μέλλουσες νέες συνθήκες θα πρέπει να είμαστε, όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά όλοι οι λαοί και οι πολιτισμοί, σε εγρήγορση και επαγρύπνηση για να μη χαθούν μέσα στην θύελλα των εξελίξεων πολύτιμα πολιτισμικά αγαθά, που η μέχρι τώρα πιο αργή και πιο ελεγχόμενη διαδρομή της ανθρωπότητας διέσωσε, ένα από τα οποία θεωρώ και την ελληνική γλώσσα.
(συνεχίζεται...) Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 1:14 π.μ. 12 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 2)
Πέμπτη, 3 Απριλίου 2008
Αν και το σημείωμα αυτό δεν προβάλλει αξιώσεις επιστημονικής προσέγγισης, είναι απαραίτητο να λεχθούν εισαγωγικά και εν συντομία κάποια βασικά ιστορικά στοιχεία που προκύπτουν από την Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία και προϋποτίθενται για να κατανοηθούν καλύτερα όσα θα ακολουθήσουν (εννοείται ότι παραθέτω τις θεμελιωμένες σε αποδείξεις θεωρίες ή τις κρατούσες απόψεις, και όχι τις τυχόν νέες και υπό συζήτηση ακόμη θέσεις).
Ως γνωστόν η ελληνική γλώσσα ανήκει στην μεγάλη οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Από αυτή την οικογένεια κατάγονται επίσης η λατινική και η γερμανική. Περιορίζομαι μόνο σ’ αυτές τις
Από τις τρεις αυτές μεγάλες μητέρες των σημερινών ευρωπαϊκών γλωσσών, η Ελληνική έχει αποδεδειγμένη ηλικία 4000 ετών, δεδομένου ότι τα πιο παλιά ευρήματα χρονολογούνται από το 2000 π.Χ.
Τα αντίστοιχα ιστορικά στοιχεία μάς πηγαίνουν για την Λατινική στον 3ο π.Χ. αι. Από την Λατινική προήλθαν οι λεγόμενες «ρομανικές» γλώσσες, δηλαδή η σύγχρονη ιταλική, η γαλλική, η ισπανική, η πορτογαλική και άλλες.
Οι λατινογενείς γλώσσες εμφανίστηκαν περί τον 7ο-8ο μ.Χ. αι., παίρνοντας τη θέση της λατινικής, η οποία εξαφανίζεται, ή, αν θέλετε, επιζεί ως κυτταρική μόνο μνήμη μέσα στις θυγατέρες της, όχι όμως μετεξελισσόμενη η ίδια σε ό,τι είναι σήμερα η ιταλική ή η γαλλική για παράδειγμα γλώσσα.
Η Γερμανική εμφανίζεται με τρεις επιμέρους μορφές: την γοτθική που έζησε από τον 6ο έως τον 16ο μ.Χ. αι., την βόρεια γερμανική που είναι οι σκανδιναβικές γλώσσες, με παλιότερα μνημεία κατά τον 9ο μ.Χ. αι., και την δυτική γερμανική, της οποίας οι σημαντικότερες «κόρες» που επιζούν μέχρι τις μέρες μας, είναι η Ολλανδική, η (κυρίως) γερμανική, που πρωτομιλιέται τον 7ο μ.Χ. αι., και η αγγλική, η οποία εμφανίζεται τον 4ο μ.Χ. αι.
Η αγγλική, αν και όχι κατ’ αρχήν λατινογενής, δέχτηκε πολύ ισχυρές επιρροές από την γαλλική, μέσω των Νορμανδών, λαού σκανδιναβικής καταγωγής, αλλά γλωσσικά εκγαλλισμένου, με αποτέλεσμα το μισό περίπου λεξιλόγιό της να προέρχεται από την γαλλική, και μ’ αυτόν τον τρόπο να συγγενεύει τελικά μαζί της σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Σ’ αυτά ακριβώς τα ιστορικά στοιχεία βρίσκεται πιστεύω η ρίζα και η εξήγηση της διαφοροποίησης της ελληνικής γλώσσας από τις άλλες σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες που παρήγαγαν αξιόλογο πολιτισμό.
Στο ότι δηλαδή αφ’ ενός μεν είναι
 |
| El Greco |
«Η έννοια της συνέχειας στην ελληνική γλώσσα δεν αποτελεί ευσεβή πόθο ή κούφιο ηχηρό σύνθημα, αλλά ζωντανή πραγματικότητα…» λέει ο Γ. Μπαμπινιώτης.
Αξίζει επίσης να αναφέρουμε τι γράφει σχετικά ο Γερμανός ιστορικοσυγκριτικός γλωσσολόγος H. Steinthal: «Η νέα ελληνική γλώσσα είναι από τα πιο θαυμαστά πράγματα στην ιστορία των γλωσσών. Όχι μόνο προς τις ρομανικές γλώσσες, που προήλθαν από την Λατινική, δεν επιτρέπεται να την συγκρίνουμε, αλλά ούτε προς την νέα Γερμανική, διότι η σχέση της προς την αρχαία Ελληνική διαφέρει από την σχέση της νέας Γερμανικής προς την παλιότερη… Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί πως η νέα Ελληνική συνδέεται με την αρχαία πολύ στενότερα απ’ όσο η σύγχρονη Γερμανική προς την Γερμανική του Καρόλου του μεγάλου…»
(τα αποσπάσματα είναι από την «Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας» του Γ. Μπαμπινιώτη)
(συνεχίζεται...)
Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 2:40 π.μ. 7 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Ετικέτες: Γλώσσα, Εικαστικά, Σκέψεις
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 3)
Παρασκευή, 4 Απριλίου 2008
Δεν ξέρω αν ισχύει αυτό που συχνά λέγεται, ότι η ελληνική γλώσσα είναι πιο πλούσια από άλλες, λόγω του μεγάλου της λεξιλογίου. Πιστεύω όμως ότι ο πραγματικός της πλούτος οφείλεται κυρίως σε ένα άλλο, πέραν της υπαρκτής ή όχι υπεροχής της ως προς το πλήθος των λέξεων που την απαρτίζουν, ισχυρό πλεονέκτημα. Στον τρόπο με τον οποίο οι ελληνικές λέξεις φορτίζονται σημασιολογικά. Στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο συνάπτεται το σημαίνον (φωνητικό σύμπλεγμα) με το σημαινόμενο (έννοια).
Η κατ’ αρχήν κοινή σε όλες τις γλώσσες συμβατική σχέση μεταξύ σημαίνοντος-
 |
| Jeronymo Bosch |
Η διαφορά που διαπιστώνουμε αναλύοντας κάθετα, μελετώντας δηλαδή την ιστορική-ετυμολογική μορφή των ελληνικών λέξεων, βασίζεται στο ότι οι ελληνικές λέξεις, λόγω της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας που προαναφέρθηκε, έχουν «εσωτερικεύσει» τις σημασίες που η πορεία τους μέσα στον χρόνο κατέγραψε, και αποτυπώνουν έτσι όχι μόνο την/τις σημασία/ες που φέρουν ως λειτουργικά γλωσσικά σημεία του παρόντος, αλλά και την νοηματική διαχρονία της ελληνικής σκέψης. Ή για να το πω διαφορετικά μέσα στο όστρακο των φθόγγων κάθε λέξης κρύβονται σαν ζωντανός οργανισμός όλα τα νοήματα που κατά καιρούς ενδύθηκαν τη συγκεκριμένη φωνητική μορφή, καθώς και οι συνθέσεις, μεταλλαγές, διαπλοκές, με άλλες έννοιες και σημασίες, αποκαλύπτοντας ένα ολόκληρο πλέγμα νοηματικών αλληλουχιών και συναρτήσεων. Μπορεί κανείς μέσα σε μια και μόνο λέξη και στα παράγωγα ή σύνθετά της, να προσεγγίσει γνωσιολογικής, οντολογικής, ηθικής, δηλαδή φιλοσοφικής τάξης, ζητήματα, όπως έχουν αποτυπωθεί κατά την μακρά πορεία της χρήσης και εξέλιξης της γλώσσας, και συνακόλουθα της ελληνικής σκέψης.
Έτσι, βυθίζοντας το βλέμμα μέσα στην ελληνική λέξη / γλώσσα, βλέπεις συχνά σαν μέσα από υποβρύχιο γυαλί, το βάθος και την έκταση του ελληνικού πνεύματος στην κοινωνική και φιλοσοφική του διάσταση.
 |
| Picasso |
Ας δούμε για παράδειγμα τη λέξη «όμορφο».
Το φθογγικό σύμπλεγμα /omorfo/ είναι άραγε τελείως αυθαίρετα συνδεδεμένο με το σημαινόμενό του (έννοια της ομορφιάς), όπως συμβαίνει με την αντίστοιχη λέξη beau της γαλλικής, beauty της αγγλικής κ.λ.π., υπακούει δηλαδή μόνο σε μια σύμβαση που συνάπτει με τρόπο εξωτερικό τους συγκεκριμένους φθόγγους με την συγκεκριμένη σημασία, ή μήπως υπάρχουν εντός του φωνήματος κάποια στοιχεία που το συνδέουν με την σημασία που εκφράζει;
Όπως όλοι γνωρίζουμε το όμορφο είναι παραφθορά της λέξης εύμορφο, η οποία συντίθεται από το μόριο ευ + το ουσιαστικό μορφή. Η ίδια η λέξη-γλωσσικό σημείο επομένως εμπεριέχει την οντολογική διάσταση της έννοιας (ομορφιά) που σημαίνει. Μας επεξηγεί δηλαδή ότι όμορφο για την ελληνική σκέψη, είναι αυτό που έχει καλή μορφή. Και αν τα πράγματα σταματούσαν εδώ, θα είχαμε μεν μια κατ’ αρχήν προσέγγιση της οντολογικής υπόστασης της ομορφιάς, πράγμα ούτως ή άλλως σημαντικό, αλλά θα παρέμενε ως νοηματικό κενό ο ορισμός του «καλή»: ποια είναι η «καλή» μορφή; Μα η λέξη εισχωρεί ακόμη πιο πολύ στο φιλοσοφικό βάθος της «ευμορφίας». Το «ευ» προέρχεται από το ρ. ειμί.Άρα όμορφο είναι αυτό που έχει την μορφή που «είναι». Δηλαδή αυτό που πραγματώνει, που παίρνει την μορφή της ουσίας του, της αλήθειας του. Εκείνο επομένως που κατορθώνει να εξωτερικεύσει, να εκφράσει με την ίδια του την μορφή, αυτό που πραγματικά είναι. Τουτέστιν το αυθεντικό, το γνήσιο, το όχι επιτηδευμένο. Να τι είναι όμορφο! Πρόκειται για μια λέξη-ορισμό που εμπεριέχει και συνθέτει το οντολογικό, γνωσιολογικό και ηθικό ταυτόχρονα υπόβαθρο της κύριας έννοιας της αισθητικής.: Όμορφο είναι, γνωρίζω πως είναι, πρέπει να είναι, εκείνο που ενσωματώνει στην μορφή του, και αποκαλύπτει με αυτήν, τον εαυτό του αυτ-ούσιο (ας θυμηθούμε εν παρόδω, ότι και η ουσία από το ρ. ειμί προέρχεται). Αν σκεφτούμε το πόσο μελάνι έχει χυθεί από τα μεγάλα μυαλά της παγκόσμιας σκέψης για τον ορισμό τής τόσο δυσπρόσιτης φιλοσοφικά έννοιας της ομορφιάς, χωρίς συχνά επιτυχία, θα συνειδητοποιήσουμε την τεράστια αξία τής παραπάνω, σε μια και μόνο λέξη συμπυκνωμένης σκέψης.
Αν μάλιστα σ’ αυτήν συναρτήσουμε και την αριστοτελική «εντελέχεια» (>εν + τέλος = σκοπός + έχειν), ως συνέχεια της πρωτογενούς αυτής σημασιοδότησης, το οδοιπορικό μας στην ελληνική ονοματοθεσία αποκτά ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον και φιλοσοφικό εύρος.
Επεκτείνοντας το εννοιολογικό δίχτυ που υποβαστάζει την ελληνική γλώσσα σε όλη της την έκταση, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε την πολύ στενή σχέση μεταξύ κάλλους και καλού, διαπιστώνοντας, σ’ ένα όλο και διευρυνόμενο έδαφος, την άρρηκτη σχέση μεταξύ αισθητικής και ηθικής, που διατρέχει το ελληνικό πνεύμα, ή ενδιαφέροντα πλέγματα λέξεων που υποδηλώνουν ανάλογες εσωτερικές συναρτήσεις και νοηματικές συνεπαγωγές, όπως π.χ. αρετή, άριστος, αρμός, άρμα, αριθμός, αρμονία,κ.λ.π. που έλκουν όλες την προέλευσή τους άμεσα ή έμμεσα από το ρήμα «αραρίσκω» ( = συνάπτω, ενώνω, αρμόζω).
(συνεχίζεται...)
Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 12:16 π.μ. 9 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Την γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (μέρος 4)
Σάββατο, 5 Απριλίου 2008
Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ιδιαίτερης σημειολογίας της ελληνικής γλώσσας είναι η λέξη «ωραίο», που στην νέα ελληνική έχει εκπέσει σε συνώνυμη με το όμορφο. Και εξηγώ αμέσως γιατί λέω «έχει εκπέσει». Ετυμολογική προέλευση του επιθέτου ωραίο, το ουσιαστικό «ώρα». Που σημαίνει πως ωραίο, κατά την αρχική του σημασία, είναι αυτό που συμβαίνει στην ώρα του. Δηλαδή αυτό που λαμβάνει χώρα στην κατάλληλη στιγμή, στο σωστό timing όπως θα έλεγε κάποιος άγγλος φίλος, επιστρατεύοντας ένα απαρέμφατο για να αποδώσει την αντίστοιχη έννοια. Αντίστοιχη, αλλά όχι όμοια. Γιατί το «timing», αν υιοθετήσουμε μια κυριολεκτική μετάφραση, σημαίνει «χρονικότητα». Δηλώνει δηλαδή τελείως ουδέτερα κάτι που έγινε σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή (γι’ αυτό άλλωστε μιλάμε για καλό και κακό timing), αλλά δεν παίρνει θέση επ’ αυτού. Αντίθετα η ελληνική λέξη τοποθετείται αξιολογικά ενώπιον αυτής της συνάντησης χρόνου και πράξης, αντικειμενικής συνθήκης και υποκειμενικής επιλογής κατάλληλης, αντίστοιχης με την συνθήκη, δράσης. Και την επιβραβεύει, εκφράζοντας τον θαυμασμό της. Το «ωραίο» λοιπόν δεν είναι ένα απλό συμβάν, αλλά παίρνει μια διάσταση φιλοσοφικής –ηθικής αυτή τη φορά- τάξης και πάλι. Η λέξη «ωραίο» δηλώνει ότι είναι ένα ευτυχές γεγονός, και ταυτόχρονα ένα «δέον γενέσθαι», τοποθετημένο σε περίοπτη θέση στην ιεράρχησή μας, και όχι ένα απλό γεγονός, το να αξιοποιηθεί με τον κατάλληλο τρόπο η συγκυρία. Και αναφωνεί όταν αυτό συμβαίνει: Ωραία! (στην επιρρηματική χρήση της λέξης μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η διάκριση μεταξύ όμορφου-ωραίου επιβιώνει αμυδρά στο συλλογικό μας ασυνείδητο ως τις μέρες μας, παρά την φθορά που έχουν υποστεί οι αρκετά διαφορετικές αρχικές σημασίες τους, έχοντας εκπέσει στην απλή συνωνυμία τους, στην οποία αναφέρθηκα στην αρχή).
Ο κατάλογος τέτοιων εξαιρετικών
 |
| Miro27 |
Κλείνοντας θυμίζω μόνο σύντομα, μια ακόμη εκπληκτική κατά την γνώμη μου τέτοια σημασιοδότηση: την προέλευση της λέξης «ελευθερία» από το «ελεύσομαι» (= μέλλων του ρ. έρχομαι). Το ίδιο το σημαίνον και πάλι μας υποδεικνύει ότι η ελευθερία είναι πάντα «ερχόμενη». Άρα μια ευχή, επιθυμία, στόχος. Δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και εκ των προτέρων περιγράψιμο, αλλά κάποιος, ο εκάστοτε, πόθος μας. Ένα ποθούμενο μέλλον, το οποίο ίσως δεν κατορθώσει καν να γίνει ένα χειροπιαστό παρόν. Άλλωστε πραγματική και απόλυτη ελευθερία μπορεί να υπάρξει μόνο αν κανείς απαλλαγεί από τα δεσμά της ύλης και της φθοράς. Δηλαδή ποτέ. Είναι όμως αναγκαίος ο πόθος της, γιατί αποτελεί κίνητρο δράσης, κινητήρια δύναμη, προς μια κατεύθυνση συνυφασμένη με την φύση του ανθρώπου. Προς την συνεχή του άνοδο και απαλλαγή από τα όποια δεσμά, προς μια όσο γίνεται μεγαλύτερη προσέγγιση ενός αισθήματος έστω και οιονεί ελευθερίας, δηλαδή υπέρβασης των όρων και των ορίων που οι νόμοι είτε του ανθρώπου είτε της φύσης θέτουν. Και αν μεν τα δεσμά είναι κοινωνικής τάξης (δουλεία, αδικία κ.λ.π.) τον προτρέπει να τα ανατρέψει, αν δε είναι οι απαρέγκλιτοι νόμοι της φύσης (επιβίωση, θάνατος) τον προτρέπει να τα υπερβεί με τα άλλα μέσα που μόνο ο άνθρωπος διαθέτει: έμπνευση, φαντασία, τέχνη, έρωτα. Η μεγάλη αξία της σημασίας που η λέξη κλείνει στην αγκαλιά της, είναι ότι χωρίς την ευλογία της αειφόρου αυτής θεάς, που μας εμφορεί με την διαρκή επιθυμία να πορευόμαστε προς ένα μέλλον -έστω και ανέφικτο-, απαλλαγμένο από κάθε περιορισμό, δρασκελίζοντας όλα τα εμπόδια, ακόμη και αυτά που μας υπερβαίνουν, οι άνθρωποι δεν θα διαφέραμε σε τίποτα από τα άλλα ζώα του πλανήτη. Η νόηση μάς κάνει απλώς ικανότερους στον αγώνα της επιβίωσης, δεν αρκεί όμως για να μας διαφοροποιήσει υπαρκτικά από τους άλλους συγκατοίκους μας επί γης.
Εδώ, όπως και σε όλα τα προηγούμενα παραδείγματα, αλλά και σε πάμπολλα άλλα, η ελληνική γλώσσα μετατρέπεται σε μια πανέξυπνη, γηραιά κυρία, που μας ψιθυρίζει στ’ αυτί με τρυφερό χαμόγελο και ίσως ένα ίχνος θλίψης, μια μεγάλη αλήθεια.
Εναπόκειται σ’ εμάς, που έχουμε την τύχη να είμαστε οι πρώτοι και κατ’ εξοχήν αποδέκτες τής «μυστικής» φωνής της, να ακούσουμε προσεκτικά τα λόγια της, και να γίνουμε σοφότεροι. Που ίσως σημαίνει: ομορφότεροι και ωραιότεροι! (μακάρι και πιο, όλο και πιο,… ελεύθεροι! )
Αναρτήθηκε από Λορελάη στις 3:08 π.μ. 25 σχόλια: Σύνδεσμοι σε αυτήν την ανάρτηση
Γιάννη μου, σ' ευχαριστώ πολύ. Η ανάρτησή σου με τιμά και με συγκινεί. Ξέρω πόσο αγαπάς την Ελλάδα -και όχι άδικα, παρά τα σημερινά μας χάλια- και δεν σου κρύβω ότι έχω εντυπωσιαστεί από την άριστη χρήση της γλώσσας μας, παρά τα τόσα χρόνια απουσίας σου, κάτι που είναι μια ακόμη απόδειξη γι' αυτή σου την αγάπη, γι' αυτό και χαίρομαι ιδιαίτερα, για την προσοχή που έδωσες σ' αυτό μου το κείμενο. Νάσαι καλά.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑ. Αποστολοπούλου