του Γιάννη Αρβανιτάκη
Φίλες και φίλοι,
Τους έχουμε δει σε ντοκιουμαντέρ, σε ταινίες, σε ζωολογικούς κήπους και δυστυχώς στο τσίρκο, αλλά το να θαυμάσει κανείς τους υπέροχους αυτούς γίγαντες ελεύθερους στο φυσικό τους περιβάλλον...έ, ναι, είναι το κάτι άλλο. Δεν ξέρω πόσοι από εσάς είχαν την τύχη ή την ευκαιρία να τους απολαύσουν υπό αυτές τις συνθήκες.
Για την ιστορία, πριν από την εισβολή των Ευρωπαίων στην Αφρική, υπολογίζεται πως υπήρχαν περί τα 26 εκατομμύρια ελέφαντες. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο αριθμός τους είχε μειωθεί στα 10
εκατομμύρια και μέχρι το 1970 έπεσε στα 1,3 εκατομμύρια. Μεταξύ 1970 και 1990, το συνεχιζόμενο κυνήγι και η λαθροθηρία έθεσαν τον αφρικανικό ελέφαντα σε κίνδυνο εξαφάνισης, μειώνοντας τον πληθυσμό του κατά το ήμισυ. Περίπου 100 αφρικανικοί ελέφαντες εξακολουθούν να σκοτώνονται καθημερινά από λαθροκυνηγούς για το ελεφαντόδοντο, το κρέας και μέρη του σώματος των!
Το 2016, οι ειδικοί εκτιμούσαν ότι ο πληθυσμός των ελεφάντων της Αφρικής είχε μειωθεί κατά 111.000 ελέφαντες σε μια δεκαετία. Σήμερα, υπάρχουν μόνο 415.000 ελέφαντες σε ολόκληρη την Αφρική.
Σύμφωνα με μια ανακοίνωση του Παγκόσμιου Ιδρύματος Διατήρησης της Φύσης (WWF, World Wide Fund For Nature), οι αφρικανικοί ελέφαντες θα εξαφανιστούν έως το 2040, εάν δεν ληφθούν επειγόντως μέτρα για τη διάσωση τους (19 Νοεμβρίου 2019). Ελπίζουμε μόνο, λίγο πριν το τέλος, να μη σταματήσει η λήψη των απαιτούμενων μέτρων για την προστασία τους...
Οι ελέφαντες ανήκουν στην κατηγορία των ζώων που θαυμάζουμε ιδιαίτερα και είμαστε πολύ ευτυχείς που είχαμε την ευκαιρία να απλαύσουμε τα καταπληκτικά αυτά όντα, στα Εθνικά Πάρκα Krüger και Addo της Νότιας Αφρικής, από κοντά. Το πρώτο καλύπτει μια έκταση 20.000 τετρ. χλμ. περίπου και το δεύτερο 1640.
Τους έχουμε δει σε ντοκιουμαντέρ, σε ταινίες, σε ζωολογικούς κήπους και δυστυχώς στο τσίρκο, αλλά το να θαυμάσει κανείς τους υπέροχους αυτούς γίγαντες ελεύθερους στο φυσικό τους περιβάλλον...έ, ναι, είναι το κάτι άλλο. Δεν ξέρω πόσοι από εσάς είχαν την τύχη ή την ευκαιρία να τους απολαύσουν υπό αυτές τις συνθήκες.
Για την ιστορία, πριν από την εισβολή των Ευρωπαίων στην Αφρική, υπολογίζεται πως υπήρχαν περί τα 26 εκατομμύρια ελέφαντες. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο αριθμός τους είχε μειωθεί στα 10
Το 2016, οι ειδικοί εκτιμούσαν ότι ο πληθυσμός των ελεφάντων της Αφρικής είχε μειωθεί κατά 111.000 ελέφαντες σε μια δεκαετία. Σήμερα, υπάρχουν μόνο 415.000 ελέφαντες σε ολόκληρη την Αφρική.
Σύμφωνα με μια ανακοίνωση του Παγκόσμιου Ιδρύματος Διατήρησης της Φύσης (WWF, World Wide Fund For Nature), οι αφρικανικοί ελέφαντες θα εξαφανιστούν έως το 2040, εάν δεν ληφθούν επειγόντως μέτρα για τη διάσωση τους (19 Νοεμβρίου 2019). Ελπίζουμε μόνο, λίγο πριν το τέλος, να μη σταματήσει η λήψη των απαιτούμενων μέτρων για την προστασία τους...
Οι ελέφαντες ανήκουν στην κατηγορία των ζώων που θαυμάζουμε ιδιαίτερα και είμαστε πολύ ευτυχείς που είχαμε την ευκαιρία να απλαύσουμε τα καταπληκτικά αυτά όντα, στα Εθνικά Πάρκα Krüger και Addo της Νότιας Αφρικής, από κοντά. Το πρώτο καλύπτει μια έκταση 20.000 τετρ. χλμ. περίπου και το δεύτερο 1640.
Όταν επισκέπτεστε ανάλογα Εθνικά Πάρκα, οι όροι αντιστρέφονται. Εγλωβισμένοι είναι οι επισκέπτες και τα ζώα είναι ελεύθερα. Οι πύλες του πάρκου κλείνουν γύρω στις 17:30 και ανοίγουν στις 06:00. Στο 
μεσοδιάστημα δεν επιτρέπεται στους επισκέπτες να κυκλοφορούν έξω από τους καταυλισμούς τους, εκτός αν έχουν κλείσει οργανωμένο, νυκτερινό ή πρωινό σαφάρι με τους ρέιντζερς (δασοφύλακες και ξεναγοί ταυτόχρονα), για να παρακολουθήσουν τα άγρια ζώα που βγαίνουν για κυνήγι.
Για τους επισκέπτες του πάρκου η κυκλοφορία επιτρέπεται με ιδιωτικό όχημα και μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας. Για κανένα λόγο δεν πρέπει να βγαίνουν έξω απ’ αυτό. Την ευθύνη φέρουν οι ίδιοι. Τα ζώα επειδή έχουν συνηθίσει στην κίνηση τροχοφόρων γύρω
τους και δεν ενοχλούνται διότι τα θεωρούν οικεία.
Οι ελέφαντες της Αφρικής είναι τα μεγαλύτερα απ’ όλα τα χερσαία ζώα. Τα ενήλικα αρσενικά ζυγίζουν μεταξύ 1.800 και 6.500 κιλών και τα θηλυκά μεταξύ 2.700 και 3.600 κιλών. Το ύψος του ώμου φθάνει τα 3 έως 4 μέτρα. Οι ασιατικοί ελέφαντες είναι κάπως μικρότεροι από τα ξαδέρφια τους.
Αν και από πολύ καιρό είχαν ομαδοποιηθεί ως ένα είδος, οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο είδη αφρικανικών ελεφάντων και ότι αμφότερα κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Οι ελέφαντες της Σαβάνας είναι μεγαλύτερα ζώα που περιφέρονται στις πεδιάδες της υποσαχάριας Αφρικής, ενώ οι
ελέφαντες των δασών ζουν στα δάση της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής και είναι μικρότεροι.
Διατροφή
Ο ελέφαντας είναι φυτοφάγο ζώο. Η διατροφή του αποτελείται από φλοιούς δέντρων, φύλλα και θάμνους, μπαμπού καθώς επίσης βότανα και φρούτα. Πρέπει να τρέφεται για 16 ώρες την ημέρα για να μπορέσει να επιβιώσει. Μέσα σ’ αυτό το διάστημα καταναλώνει έως και 250 κιλά τροφής. Ο οργανισμός του μπορεί να επεξεργαστεί μόνο το 50% της προσλαμβανόμενης τροφής. Ως εκ τούτου, πρέπει να τρέφεται αργά και προοδευτικά. Τρώγοντας, δεν μασούν καλά την τροφή τους για να μαλακώσει και δεν μηρυκάζουν. Αντ’ αυτού παράγουν τόσο πολύ μεθάνιο, ώστε με την ποσότητα που παράγεται από έναν ελέφαντα σε μια μέρα, ένα κατάλληλα εξοπλισμένο αυτοκίνητο θα μπορούσε να ταξιδέψει γύρω στα 30/32 χιλιόμετρα!
Η τεράστια ποσότητα τροφής που καταναλώνεται σε συνδυασμό με το ανεπαρκές πεπτικό σύστημα που διαθέτουν...σημαίνει υπέρπαραγωγη κοπράνων! Ένας ελέφαντας αφοδεύει 12 έως 15 φορές την ημέρα 5,5 έως 8 κιλά περίπου...ήτοι πάνω από 40 τόνους κοπριάς ετησίως!
Αθόρυβα βήματα
Θυμάμαι ένα βραδάκι που καθόμασταν ''έγκλειστοι'' στον καταυλισμό μας πίνοντας το κρασάκι μας, ακούμε ξαφνικά το
σπάσιμο κάποιων κλαδιών πίσω μας. Καθώς γυρίσαμε τα κεφάλια μας προς την κατεύθυνση του ήχου βλέπουμε έναν τεράστιο ελέφαντα να αποψιλώνει ένα δεντράκι! Σημειωτέον ότι το συρματόπλεγμα απείχε περίπου 15 μέτρα από εμάς. Κανείς μας δεν αντιλήφθηκε τον ελέφαντα να πλησιάζει! Είναι πράγματι ασύλληπτο το πόσο αθόρυβα κινούν το τεράστιο κορμί τους αυτά τα καταπληκτικά ζώα. Το μυστικό κρύβεται στην ανατομία των ποδιών τους. Ο σκελετός του ποδιού ενός ελέφαντα έχει γωνιακή δομή και το κενό της φτέρνας/του πέλματος καλύπτεται μ’ ένα μεγάλο στρώμα λίπους και συνδετικού ιστού, με άλλα λόγια περπατά στις μύτες των άκρων σαν την μπαλαρίνα. Το σωματικό βάρος κατανέμεται ομοιόμορφα στους προαναφερθέντες ιστούς των φτερνών.
Οι ελέφαντες αν και μπορούν να αναπτύξουν ταχύτητα μέχρι 40 χλμ.
την ώρα δεν μπορούν να τρέξουν ή να πηδήξουν. Για το τρέξιμο πρέπει και τα τέσσερα πόδια του ζώου να βρεθούν για λίγο στον αέρα.
Χρησιμοποιούν επίσης τα πόδια τους για ν’ ακούν, συλλαμβάνοτας καλέσματα πολύ χαμηλής συχνότητας, τα οποία δεν μπορεί να πιάσει το ανθρώπινο ους, άλλων ελεφάντων σε απόσταση 9-10 χιλιομέτρων.
Η προβοσκίδα – Ένας καταπληκτικός μυϊκός σωλήνας
Η προβοσκίδα του ελέφαντα είναι προέκταση του άνω χείλους και της μύτης. Είναι ο άνθρωπος για όλες τις δουλειές, ένα εργαλείο πολλαπλών χρήσεων, δεν είναι μόνο για να πίνει νερό, είναι το χέρι, ο αναπνευστήρας, η μύτη, η αίσθηση, το όργανο παραγωγής ήχων επικοινωνίας, η άμυνα, το όπλο. Η άκρη της προβοσκίδας φέρει κάτι προβολές που μοιάζουν με δάχτυλα, δύο για τους αφρικανικούς και μία για τους ασιατικούς ελέφαντες. Οι πολλές ευαίσθητες νευρικές απολήξεις της επιτρέπουν να πιάσει και να σηκώσει ακόμη κι έναν
κόκκο ρυζιού από το έδαφος. Το μήκος της φθάνει τα 2-3 μέτρα και η ποσότητα νερού που μπορεί να εισέλθει με μια εισρόφηση κυμαίνεται μεταξύ 8-12 λίτρων.
Η οσφρητική αίσθηση των ελεφάντων είναι εξαιρετική και την χρησιμοποιούν για την ανίχνευση του περιβάλλοντος. Προς αυτόν τον σκοπό, ο ελέφαντας ανυψώνει και κινεί την προβοσκίδα του πέρα δώθε στον αέρα για να συλλέξει σωματίδια οσμών. Τα σωματίδια αυτά μεταφέρονται εν συνεχεία σε έναν εξειδικευμένο αδένα που ονομάζεται όργανο Jacobson, στην οροφή του στόματος. Αυτό, με τη σειρά του, ανιχνεύει και αναλύει τις πληροφορίες που εμπεριέχονται ατα μόρια και σωματίδια του αέρα. Διαμέσω αυτού του τρόπου οι ελέφαντες είναι σε θέση να εντοπίσουν πηγές νερού σε απόσταση μέχρι 20 χλμ. αλλά και τις συντρόφισσες τους όταν βρίσκονται σε οίστρο.
Μικρές αισθητήριες τρίχες κατά μήκος της προβοσκίδας ενισχύουν την ευαισθησία της. Οι τριχούλες αυτές διευκολύνουν την απτική επικοινωνία όταν ερωτοτροπούν και όταν φροντίζουν
τους νεότερους ελέφαντες.
Η προβοσκίδα διαθέτει πάνω από 40.000 μύες, χωρισμένους σε 150.000 μεμονωμένες μονάδες περίπου! Αντιλαμβανόμαστε καλύτερα την περιπλοκότητα, την εξαιρετική ευελιξία και δύναμη αυτού του οργάνου αν την συγκρίνουμε με τους 650 μύες του ανθρώπινου σώματος. Οι προβοσκίδες των ελεφάντων είναι τόσο ισχυρές που μπορούν να ξεριζώσουν κορμούς δέντρων, να σηκώσουν βάρη έως 300 κιλά κι ακόμη να σκοτώσουν λεοντάρι μ’ ένα κτύπημα.
Ανάλογα με το μέγεθος, ένας ελέφαντας, στηριζόμενος στα πίσω πόδια, μπορεί να φθάσει τα κλαδιά ενός δένδρου σε ύψος 5,5 – 9,5 μέτρων.
Στο έμβρυο του ελέφαντα η προβοσκίδα και το άνω χείλος δεν είναι
συνδεδεμένα μεταξύ τους. Οι μύες της προβοσκίδας αρχίζουν να αναπτύσσονται μετά τη γέννηση του μοσχαριού, αφού το άνω χείλος ενωθεί με τη μύτη για να σχηματίσει έναν λειτουργικό μυϊκό σωλήνα.
Τα ελεφαντάκια για να αποκτήσουν τον έλεγχο της προβοσκίδας τους χρειάζονται περίπου δύο χρόνια ασκήσεων. Έτσι, τα βλέπουμε αρκετά συχνά να τις πατάνε και σκοντάφτουν πάνω σ’ αυτές μέχρι να φθάσουν ένα επίπεδο σιγουριάς και να πάρουν το δίπλωμα οδήγησης από την μαμάκα.
Τα δόντια
Συμπεριλαμβανομένων δύο χαυλιοδόντων, οι ελέφαντες φέρουν συνολικά 26 δόντια. Τα 24 εξ αυτών είναι τοποθετημένα ανά 4 σε 6 σειρές (οδοντοστοιχίες). Όταν φθείρεται η μία σειρά αντικαθίσταται
από την επομένη. Σπανίως, μπορεί να υπάρξει έβδομη σειρά.
Κάθε χαυλιόδοντας του ενήλικου αρσενικού ζώου ζυγίζει μεταξύ 50 έως 80 κιλά ενώ του θηλυκού μεταξύ 18 και 20. Ο βαρύτερος χαυλιόδοντας που ζυγίστηκε ποτέ ήταν πάνω από 100 κιλά. Κάθε μοριακό δόντι έχει περίπου το μέγεθος ενός τούβλου και ζυγίζει από 1,8 έως και άνω των 2,0 κιλών. Τα μοριακά δόντια του ελέφαντα αντικαθίστανται έξι φορές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η απώλεια των δοντιών δυσκολεύει τη μάσηση, γεγονός που οδηγεί σε αδυναμία πρόσληψης τροφής, υποσιτισμό, ασιτία, θάνατο. Η λιμοκτονία είναι η βασική αιτία θανάτου των ελεφάντων, το γήρας έπεται.
Το προσδόκιμο ζωής των ελεφάντων φθάνει τα 60/70 χρόνια.
Τα αυτιά – Όργανα ψύξης
Τα αυτιά του ελέφαντα έχουν περίπου το ένα έκτο του μεγέθους ολόκληρου του σώματός τους και λειτουργούν κυρίως ως μηχανισμοί ψύξης. Τα αυτιά περιέχουν εκτεταμένα δίκτυα μικροσκοπικών αιμοφόρων αγγείων, τα οποία είναι ορατά στο εξωτερικό περιθώριο, όπου το δέρμα έχει πάχος μόνο 1 έως 2 χιλιοστά. Το ζεστό αίμα κρυώνει καθώς κυκλοφορεί μέσω των αγγείων του αυτιού, λόγω του λεπτού στρώματος του δέρματος που το χωρίζει από τον εξωτερικό αέρα. Το ψυχρότερο αίμα στη συνέχεια εισέρχεται πίσω στο σώμα, συμβάλλοντας στη μείωση της συνολικής θερμοκρασίας του σώματος του ελέφαντα. Το μοτίβο του αγγειακού διχτύου είναι μοναδικό για κάθε ελέφαντα, κάτι σαν δακτυλικό αποτύπωμα.
Το μέγεθος των αυτιών του ελέφαντα είναι ανάλογο με τη γεωγραφική του κατανομή. Όσο πιο κοντά στον ισημερινό βρίσκεται, τόσο μεγαλύτερα και τ’ αυτιά του, γεγονός που επιτρέπει μια καλύτερη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος. Τα τεράστια
μαμμούθ, μακρινοί πρόγονοι των ελεφάντων, στις αρκτικές περιοχές είχαν μικρά αυτιά.
Ενδιαφέρον είναι επίσης...ότι τα αυτιά των αφρικανικών ελεφάντων έχουν το σχήμα της αφρικανικής ηπείρου! Έτσι μπορείτε να τους ξεχωρίσετε από τους ασιατικούς.
Το δέρμα
Το δέρμα του ελέφαντα είναι τσαλακωμένο στην εμφάνιση, με τους αφρικανικούς ελέφαντες πιο ζαρωμένους από τους ασιατικούς ελέφαντες. Οι ρυτίδες αυτές λειτουργούν ως μηχανισμός ψύξης αυξάνοντας την επιφάνεια του δέρματος. Το επιπλέον δέρμα και οι ρυτίδες παγιδεύουν την υγρασία, η οποία στη συνέχεια χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να εξατμιστεί. Ως εκ τούτου, η θερμοκρασία
σώματος διατηρείται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε επιθυμητά επίπεδα από ότι αν είχαν λείο δέρμα.
Το πάχος του δέρματος σε ορισμένα σημεία μπορεί να φθάσει μέχρι τα 4 εκ. Ωστόσο, είναι ευαίσθητο στην αφή, ανιχνεύοντας έντομα και αλλαγές στο περιβάλλον του.
Η καρδιά
Η καρδιά του ελέφαντα ζυγίζει από 12 έως 27 κιλά, έχει μια διπλή κορυφή στη βάση και σχήμα πιο κυκλικό.
Πνεύμονες
Οι πνεύμονες των ελεφάντων παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα, ήτοι
συνδέονται άμεσα με το θωρακικό τοίχωμα και συνεπώς η έκταση/συστολή αυτών βασίζεται στην καλή μυϊκή λειτουργία. Αυτός ο άμεσος μυϊκός έλεγχος επιτρέπει την υποβρύχια αναπνοή με την προβοσκίδα να χρησιμοποιείται ως αναπνευστήρας.
Ο εγκέφαλος
Οι ελέφαντες έχουν τον μεγαλύτερο εγκέφαλο οποιουδήποτε χερσαίου θηλαστικού. Το βάρος του κυμαίνεται μεταξύ 4,5 έως 5,5 κιλά και τα κροταφικά τμήματα των λοβών είναι αρκετά ανεπτυγμένα, κάτι που συμβάλλει στην καλύτερη μνήμη. Ως γνωστόν, οι ελέφαντες έχουν εξαιρετική μακροχρόνια μνήμη και είναι σε θέση να θυμούνται εμπειρίες για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Μαζί με τα δελφίνια και τους ανώτερους πίθηκους είναι τα μόνα ζώα που αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη.
Στομάχι και έντερα
Το στομάχι των ελεφάντων έχει σχήμα κυλινδρικό, μήκος 1,5 έως 2 μέτρα, χωρητικότητα 60 λίτρων περίπου και λειτουργεί κυρίως ως αποθήκη της προσλαμβανόμενης τροφής. Η πέψη λαμβάνει χώρα στο τυφλό έντερο. Το συνδυασμένο μήκος του λεπτού και του παχέος εντέρου φθάνει γύρω στα 35 μέτρα.
Ο αδένας musth
Έψαξα αρκετά αλλά δεν έχω βρει την απόδοση του ονόματος στα ελληνικά. Αυτός ο αδένας βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του δέρματος μεταξύ του ματιού και του αυτιού και πιθανόν σχετίζεται
με την σεξουαλική δραστηριότητα ή/και επικοινωνία.
Κοινωνικότητα, συμπεριφορά
Οι ελέφαντες λειτουργούν ως μητριαρχική μεγαλοοικογένεια οργανωμένη σε κοπάδια. Η αγέλη καθοδηγείται από το γηραιότερο θηλυκό με την μεγαλύτερη πείρα και αποτελείται από θηλυκά ζώα και μοσχάρια. Τα θηλυκά είναι ιδιαίτερα κοινωνικά μεταξύ τους, έχουν μια μεγάλη αίσθηση συνεργασίας και συντροφικότητας και αλληλοπροστατεύονται.
Όταν ένας αρσενικός ελέφαντας φτάσει την ηλικία των 12 ετών, εγκαταλείπει το κοπάδι. Μπορούμε να συναντήσουμε τα αρσενικά σε ζευγάρια ή ομάδες τριών, αλλά όταν πρόκειται για την εύνοια ενός θηλυκού τότε δίνονται μεγάλες μάχες μεταξύ των.
Τα μέλη της αγέλης αναγνωρίζουν το ένα το άλλο για το υπόλοιπο της ζωής τους. Πάντως τα καλέσματα των θηλυκών και αρσενικών
ελεφάντων είναι ξένη γλώσσα για το αντίθετο φύλο! Πέραν αυτού...το λεξιλόγιο των θηλυκών είναι πλουσιότερο των αρσενικών...Έ! Μεταξύ μας τώρα...δεν εκπλήττομαι γι’ αυτό...χα...χα!
Όταν ένα μέλος είναι πολύ γερασμένο ή άρρωστο, το κοπάδι προσπαθεί να το βοηθήσει έως ότου καταφέρει (αν μπορέσει) να σταθεί πάλι στα πόδια του. Μόλις/όταν πεθάνει, οι άλλοι ελέφαντες συμπεριφέρονται κάπως τελετουργικά:
- Ανυψώνουν τις προβοσκίδες τους ενώ παραμένουν σε στάση που υποδηλώνει ένταση/προσοχή.
- Χαϊδεύουν το σώμα του θανόντος με τις προβοσκίδες τους και το καλύπτουν με χώμα, φύλλα ή κλαδιά.
- Παραμένουν γύρω από το σώμα μέχρι ν’ αρχίσει να αποσυντίθεται.
Οι ελέφαντες συνήθως ζουν κοντά σε πηγές νερού. Όχι μόνο για ενυδάτωση αλλά και για να βουτάνε μέσα, καθώς τους επιτρέπει να
προστατεύουν το δέρμα τους από τον ήλιο και τη ζέστη. Συχνά τους βλέπουμε να κυλιούνται στη λάσπη και να ψεκάζονται με σκόνη για να αποφύγουν τις επιπτώσεις του ηλιακού φωτός ή τα τσιμπήματα των εντόμων.
Ο ελέφαντας χρειάζεται πολύ χώρο και συνήθως δεν μένει στο ίδιο μέρος για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Αυτά τα ζώα είναι κατά κάποιον τρόπο κηπουροί της φύσης. Όταν μεταναστεύουν, σπέρνουν σπόρους οι οποίοι προάγουν την ανάπτυξη βλάστησης σε διάφορες περιοχές.
Οι αφρικανικοί ελέφαντες ζουν σε τροπικά δάση, λιβάδια, κοιλάδες ποταμών, βάλτους και σαβάνες, ενώ οι ασιατικοί ελέφαντες ζουν
μόνο σε τροπικά δάση. Σήμερα, πολλοί ελέφαντες ζουν σε προστατευόμενες περιοχές.
H εγκυμοσύνη
Οι ελέφαντες γεννούν συνήθως ένα μοσχάρι κάθε δύο έως τέσσερα χρόνια και η κύηση διαρκεί σχεδόν 22 μήνες. Κατά τη γέννηση, τα ελεφαντάκια ζυγίζουν ήδη 90 κιλά περίπου και έχουν ύψος γύρω στα 90 εκατοστά. Ο χρόνος θηλασμού μπορεί να φθάσει έως και τέσσερα χρόνια.
Ο ύπνος
Οι ελέφαντες στην άγρια φύση κοιμούνται ως επί το πλείστον όρθιοι. Δεδομένου ότι λόγω του τεράστιου όγκου τους, χρειάζονται πολύ περισσότερο χρόνο για να σηκωθούν, αυτός είναι ένας τρόπος προστασίας από τους λαθροκυνηγούς και τα λεοντάρια. Στα κοπάδια παρατηρούμε συνήθως, μια ομάδα ελεφάντων να κοιμάται ενώ η άλλη ομάδα παραμένει ξύπνια για προστασία. Εξ άλλου, οι ελέφαντες δεν χρειάζονται πολλές ώρες ύπνου, 2-4 ώρες αρκούν.
Προσφορά στο περιβάλλον
Οι ελέφαντες παίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του βιοτόπου του περιβάλλοντος τους και είναι επίσης γνωστοί ως «μηχανικοί του οικοσυστήματος». Κατά την περίοδο της ξηρασίας, χρησιμοποιούν τους χαυλιόδοντες τους για να σκάψουν τις ξηρές κοίτες του ποταμού για να δημιουργήσουν τρύπες/χώρους συγκέντρωσης νερού για πόσιμο, απ’ όπου επωφελούνται κι άλλα πολλά ζώα. Η γεμάτη σπόρους κοπριά τους βοηθά την εξάπλωση και ανάπτυξη των φυτών στο περιβάλλον.
Γιάννης Αρβανιτάκης
μεσοδιάστημα δεν επιτρέπεται στους επισκέπτες να κυκλοφορούν έξω από τους καταυλισμούς τους, εκτός αν έχουν κλείσει οργανωμένο, νυκτερινό ή πρωινό σαφάρι με τους ρέιντζερς (δασοφύλακες και ξεναγοί ταυτόχρονα), για να παρακολουθήσουν τα άγρια ζώα που βγαίνουν για κυνήγι.
Για τους επισκέπτες του πάρκου η κυκλοφορία επιτρέπεται με ιδιωτικό όχημα και μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας. Για κανένα λόγο δεν πρέπει να βγαίνουν έξω απ’ αυτό. Την ευθύνη φέρουν οι ίδιοι. Τα ζώα επειδή έχουν συνηθίσει στην κίνηση τροχοφόρων γύρω
τους και δεν ενοχλούνται διότι τα θεωρούν οικεία.
Οι ελέφαντες της Αφρικής είναι τα μεγαλύτερα απ’ όλα τα χερσαία ζώα. Τα ενήλικα αρσενικά ζυγίζουν μεταξύ 1.800 και 6.500 κιλών και τα θηλυκά μεταξύ 2.700 και 3.600 κιλών. Το ύψος του ώμου φθάνει τα 3 έως 4 μέτρα. Οι ασιατικοί ελέφαντες είναι κάπως μικρότεροι από τα ξαδέρφια τους.
Αν και από πολύ καιρό είχαν ομαδοποιηθεί ως ένα είδος, οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο είδη αφρικανικών ελεφάντων και ότι αμφότερα κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Οι ελέφαντες της Σαβάνας είναι μεγαλύτερα ζώα που περιφέρονται στις πεδιάδες της υποσαχάριας Αφρικής, ενώ οι
ελέφαντες των δασών ζουν στα δάση της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής και είναι μικρότεροι.
Διατροφή
Ο ελέφαντας είναι φυτοφάγο ζώο. Η διατροφή του αποτελείται από φλοιούς δέντρων, φύλλα και θάμνους, μπαμπού καθώς επίσης βότανα και φρούτα. Πρέπει να τρέφεται για 16 ώρες την ημέρα για να μπορέσει να επιβιώσει. Μέσα σ’ αυτό το διάστημα καταναλώνει έως και 250 κιλά τροφής. Ο οργανισμός του μπορεί να επεξεργαστεί μόνο το 50% της προσλαμβανόμενης τροφής. Ως εκ τούτου, πρέπει να τρέφεται αργά και προοδευτικά. Τρώγοντας, δεν μασούν καλά την τροφή τους για να μαλακώσει και δεν μηρυκάζουν. Αντ’ αυτού παράγουν τόσο πολύ μεθάνιο, ώστε με την ποσότητα που παράγεται από έναν ελέφαντα σε μια μέρα, ένα κατάλληλα εξοπλισμένο αυτοκίνητο θα μπορούσε να ταξιδέψει γύρω στα 30/32 χιλιόμετρα!
Η τεράστια ποσότητα τροφής που καταναλώνεται σε συνδυασμό με το ανεπαρκές πεπτικό σύστημα που διαθέτουν...σημαίνει υπέρπαραγωγη κοπράνων! Ένας ελέφαντας αφοδεύει 12 έως 15 φορές την ημέρα 5,5 έως 8 κιλά περίπου...ήτοι πάνω από 40 τόνους κοπριάς ετησίως!
Αθόρυβα βήματα
Θυμάμαι ένα βραδάκι που καθόμασταν ''έγκλειστοι'' στον καταυλισμό μας πίνοντας το κρασάκι μας, ακούμε ξαφνικά το
σπάσιμο κάποιων κλαδιών πίσω μας. Καθώς γυρίσαμε τα κεφάλια μας προς την κατεύθυνση του ήχου βλέπουμε έναν τεράστιο ελέφαντα να αποψιλώνει ένα δεντράκι! Σημειωτέον ότι το συρματόπλεγμα απείχε περίπου 15 μέτρα από εμάς. Κανείς μας δεν αντιλήφθηκε τον ελέφαντα να πλησιάζει! Είναι πράγματι ασύλληπτο το πόσο αθόρυβα κινούν το τεράστιο κορμί τους αυτά τα καταπληκτικά ζώα. Το μυστικό κρύβεται στην ανατομία των ποδιών τους. Ο σκελετός του ποδιού ενός ελέφαντα έχει γωνιακή δομή και το κενό της φτέρνας/του πέλματος καλύπτεται μ’ ένα μεγάλο στρώμα λίπους και συνδετικού ιστού, με άλλα λόγια περπατά στις μύτες των άκρων σαν την μπαλαρίνα. Το σωματικό βάρος κατανέμεται ομοιόμορφα στους προαναφερθέντες ιστούς των φτερνών.
Οι ελέφαντες αν και μπορούν να αναπτύξουν ταχύτητα μέχρι 40 χλμ.
την ώρα δεν μπορούν να τρέξουν ή να πηδήξουν. Για το τρέξιμο πρέπει και τα τέσσερα πόδια του ζώου να βρεθούν για λίγο στον αέρα.
Χρησιμοποιούν επίσης τα πόδια τους για ν’ ακούν, συλλαμβάνοτας καλέσματα πολύ χαμηλής συχνότητας, τα οποία δεν μπορεί να πιάσει το ανθρώπινο ους, άλλων ελεφάντων σε απόσταση 9-10 χιλιομέτρων.
Η προβοσκίδα – Ένας καταπληκτικός μυϊκός σωλήνας
Η προβοσκίδα του ελέφαντα είναι προέκταση του άνω χείλους και της μύτης. Είναι ο άνθρωπος για όλες τις δουλειές, ένα εργαλείο πολλαπλών χρήσεων, δεν είναι μόνο για να πίνει νερό, είναι το χέρι, ο αναπνευστήρας, η μύτη, η αίσθηση, το όργανο παραγωγής ήχων επικοινωνίας, η άμυνα, το όπλο. Η άκρη της προβοσκίδας φέρει κάτι προβολές που μοιάζουν με δάχτυλα, δύο για τους αφρικανικούς και μία για τους ασιατικούς ελέφαντες. Οι πολλές ευαίσθητες νευρικές απολήξεις της επιτρέπουν να πιάσει και να σηκώσει ακόμη κι έναν
κόκκο ρυζιού από το έδαφος. Το μήκος της φθάνει τα 2-3 μέτρα και η ποσότητα νερού που μπορεί να εισέλθει με μια εισρόφηση κυμαίνεται μεταξύ 8-12 λίτρων.
Η οσφρητική αίσθηση των ελεφάντων είναι εξαιρετική και την χρησιμοποιούν για την ανίχνευση του περιβάλλοντος. Προς αυτόν τον σκοπό, ο ελέφαντας ανυψώνει και κινεί την προβοσκίδα του πέρα δώθε στον αέρα για να συλλέξει σωματίδια οσμών. Τα σωματίδια αυτά μεταφέρονται εν συνεχεία σε έναν εξειδικευμένο αδένα που ονομάζεται όργανο Jacobson, στην οροφή του στόματος. Αυτό, με τη σειρά του, ανιχνεύει και αναλύει τις πληροφορίες που εμπεριέχονται ατα μόρια και σωματίδια του αέρα. Διαμέσω αυτού του τρόπου οι ελέφαντες είναι σε θέση να εντοπίσουν πηγές νερού σε απόσταση μέχρι 20 χλμ. αλλά και τις συντρόφισσες τους όταν βρίσκονται σε οίστρο.
Μικρές αισθητήριες τρίχες κατά μήκος της προβοσκίδας ενισχύουν την ευαισθησία της. Οι τριχούλες αυτές διευκολύνουν την απτική επικοινωνία όταν ερωτοτροπούν και όταν φροντίζουν
τους νεότερους ελέφαντες.
Η προβοσκίδα διαθέτει πάνω από 40.000 μύες, χωρισμένους σε 150.000 μεμονωμένες μονάδες περίπου! Αντιλαμβανόμαστε καλύτερα την περιπλοκότητα, την εξαιρετική ευελιξία και δύναμη αυτού του οργάνου αν την συγκρίνουμε με τους 650 μύες του ανθρώπινου σώματος. Οι προβοσκίδες των ελεφάντων είναι τόσο ισχυρές που μπορούν να ξεριζώσουν κορμούς δέντρων, να σηκώσουν βάρη έως 300 κιλά κι ακόμη να σκοτώσουν λεοντάρι μ’ ένα κτύπημα.
Ανάλογα με το μέγεθος, ένας ελέφαντας, στηριζόμενος στα πίσω πόδια, μπορεί να φθάσει τα κλαδιά ενός δένδρου σε ύψος 5,5 – 9,5 μέτρων.
Στο έμβρυο του ελέφαντα η προβοσκίδα και το άνω χείλος δεν είναι
συνδεδεμένα μεταξύ τους. Οι μύες της προβοσκίδας αρχίζουν να αναπτύσσονται μετά τη γέννηση του μοσχαριού, αφού το άνω χείλος ενωθεί με τη μύτη για να σχηματίσει έναν λειτουργικό μυϊκό σωλήνα.
Τα ελεφαντάκια για να αποκτήσουν τον έλεγχο της προβοσκίδας τους χρειάζονται περίπου δύο χρόνια ασκήσεων. Έτσι, τα βλέπουμε αρκετά συχνά να τις πατάνε και σκοντάφτουν πάνω σ’ αυτές μέχρι να φθάσουν ένα επίπεδο σιγουριάς και να πάρουν το δίπλωμα οδήγησης από την μαμάκα.
Τα δόντια
Συμπεριλαμβανομένων δύο χαυλιοδόντων, οι ελέφαντες φέρουν συνολικά 26 δόντια. Τα 24 εξ αυτών είναι τοποθετημένα ανά 4 σε 6 σειρές (οδοντοστοιχίες). Όταν φθείρεται η μία σειρά αντικαθίσταται
από την επομένη. Σπανίως, μπορεί να υπάρξει έβδομη σειρά.
Κάθε χαυλιόδοντας του ενήλικου αρσενικού ζώου ζυγίζει μεταξύ 50 έως 80 κιλά ενώ του θηλυκού μεταξύ 18 και 20. Ο βαρύτερος χαυλιόδοντας που ζυγίστηκε ποτέ ήταν πάνω από 100 κιλά. Κάθε μοριακό δόντι έχει περίπου το μέγεθος ενός τούβλου και ζυγίζει από 1,8 έως και άνω των 2,0 κιλών. Τα μοριακά δόντια του ελέφαντα αντικαθίστανται έξι φορές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η απώλεια των δοντιών δυσκολεύει τη μάσηση, γεγονός που οδηγεί σε αδυναμία πρόσληψης τροφής, υποσιτισμό, ασιτία, θάνατο. Η λιμοκτονία είναι η βασική αιτία θανάτου των ελεφάντων, το γήρας έπεται.
Το προσδόκιμο ζωής των ελεφάντων φθάνει τα 60/70 χρόνια.
Τα αυτιά – Όργανα ψύξης
Τα αυτιά του ελέφαντα έχουν περίπου το ένα έκτο του μεγέθους ολόκληρου του σώματός τους και λειτουργούν κυρίως ως μηχανισμοί ψύξης. Τα αυτιά περιέχουν εκτεταμένα δίκτυα μικροσκοπικών αιμοφόρων αγγείων, τα οποία είναι ορατά στο εξωτερικό περιθώριο, όπου το δέρμα έχει πάχος μόνο 1 έως 2 χιλιοστά. Το ζεστό αίμα κρυώνει καθώς κυκλοφορεί μέσω των αγγείων του αυτιού, λόγω του λεπτού στρώματος του δέρματος που το χωρίζει από τον εξωτερικό αέρα. Το ψυχρότερο αίμα στη συνέχεια εισέρχεται πίσω στο σώμα, συμβάλλοντας στη μείωση της συνολικής θερμοκρασίας του σώματος του ελέφαντα. Το μοτίβο του αγγειακού διχτύου είναι μοναδικό για κάθε ελέφαντα, κάτι σαν δακτυλικό αποτύπωμα.
Το μέγεθος των αυτιών του ελέφαντα είναι ανάλογο με τη γεωγραφική του κατανομή. Όσο πιο κοντά στον ισημερινό βρίσκεται, τόσο μεγαλύτερα και τ’ αυτιά του, γεγονός που επιτρέπει μια καλύτερη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος. Τα τεράστια
μαμμούθ, μακρινοί πρόγονοι των ελεφάντων, στις αρκτικές περιοχές είχαν μικρά αυτιά.
Ενδιαφέρον είναι επίσης...ότι τα αυτιά των αφρικανικών ελεφάντων έχουν το σχήμα της αφρικανικής ηπείρου! Έτσι μπορείτε να τους ξεχωρίσετε από τους ασιατικούς.
Το δέρμα
Το δέρμα του ελέφαντα είναι τσαλακωμένο στην εμφάνιση, με τους αφρικανικούς ελέφαντες πιο ζαρωμένους από τους ασιατικούς ελέφαντες. Οι ρυτίδες αυτές λειτουργούν ως μηχανισμός ψύξης αυξάνοντας την επιφάνεια του δέρματος. Το επιπλέον δέρμα και οι ρυτίδες παγιδεύουν την υγρασία, η οποία στη συνέχεια χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να εξατμιστεί. Ως εκ τούτου, η θερμοκρασία
σώματος διατηρείται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε επιθυμητά επίπεδα από ότι αν είχαν λείο δέρμα.
Το πάχος του δέρματος σε ορισμένα σημεία μπορεί να φθάσει μέχρι τα 4 εκ. Ωστόσο, είναι ευαίσθητο στην αφή, ανιχνεύοντας έντομα και αλλαγές στο περιβάλλον του.
Η καρδιά
Η καρδιά του ελέφαντα ζυγίζει από 12 έως 27 κιλά, έχει μια διπλή κορυφή στη βάση και σχήμα πιο κυκλικό.
Πνεύμονες
Οι πνεύμονες των ελεφάντων παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα, ήτοι
συνδέονται άμεσα με το θωρακικό τοίχωμα και συνεπώς η έκταση/συστολή αυτών βασίζεται στην καλή μυϊκή λειτουργία. Αυτός ο άμεσος μυϊκός έλεγχος επιτρέπει την υποβρύχια αναπνοή με την προβοσκίδα να χρησιμοποιείται ως αναπνευστήρας.
Ο εγκέφαλος
Οι ελέφαντες έχουν τον μεγαλύτερο εγκέφαλο οποιουδήποτε χερσαίου θηλαστικού. Το βάρος του κυμαίνεται μεταξύ 4,5 έως 5,5 κιλά και τα κροταφικά τμήματα των λοβών είναι αρκετά ανεπτυγμένα, κάτι που συμβάλλει στην καλύτερη μνήμη. Ως γνωστόν, οι ελέφαντες έχουν εξαιρετική μακροχρόνια μνήμη και είναι σε θέση να θυμούνται εμπειρίες για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Μαζί με τα δελφίνια και τους ανώτερους πίθηκους είναι τα μόνα ζώα που αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη.
Στομάχι και έντερα
Το στομάχι των ελεφάντων έχει σχήμα κυλινδρικό, μήκος 1,5 έως 2 μέτρα, χωρητικότητα 60 λίτρων περίπου και λειτουργεί κυρίως ως αποθήκη της προσλαμβανόμενης τροφής. Η πέψη λαμβάνει χώρα στο τυφλό έντερο. Το συνδυασμένο μήκος του λεπτού και του παχέος εντέρου φθάνει γύρω στα 35 μέτρα.
Ο αδένας musth
Έψαξα αρκετά αλλά δεν έχω βρει την απόδοση του ονόματος στα ελληνικά. Αυτός ο αδένας βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του δέρματος μεταξύ του ματιού και του αυτιού και πιθανόν σχετίζεται
με την σεξουαλική δραστηριότητα ή/και επικοινωνία.
Κοινωνικότητα, συμπεριφορά
Οι ελέφαντες λειτουργούν ως μητριαρχική μεγαλοοικογένεια οργανωμένη σε κοπάδια. Η αγέλη καθοδηγείται από το γηραιότερο θηλυκό με την μεγαλύτερη πείρα και αποτελείται από θηλυκά ζώα και μοσχάρια. Τα θηλυκά είναι ιδιαίτερα κοινωνικά μεταξύ τους, έχουν μια μεγάλη αίσθηση συνεργασίας και συντροφικότητας και αλληλοπροστατεύονται.
Όταν ένας αρσενικός ελέφαντας φτάσει την ηλικία των 12 ετών, εγκαταλείπει το κοπάδι. Μπορούμε να συναντήσουμε τα αρσενικά σε ζευγάρια ή ομάδες τριών, αλλά όταν πρόκειται για την εύνοια ενός θηλυκού τότε δίνονται μεγάλες μάχες μεταξύ των.
Τα μέλη της αγέλης αναγνωρίζουν το ένα το άλλο για το υπόλοιπο της ζωής τους. Πάντως τα καλέσματα των θηλυκών και αρσενικών
ελεφάντων είναι ξένη γλώσσα για το αντίθετο φύλο! Πέραν αυτού...το λεξιλόγιο των θηλυκών είναι πλουσιότερο των αρσενικών...Έ! Μεταξύ μας τώρα...δεν εκπλήττομαι γι’ αυτό...χα...χα!
Όταν ένα μέλος είναι πολύ γερασμένο ή άρρωστο, το κοπάδι προσπαθεί να το βοηθήσει έως ότου καταφέρει (αν μπορέσει) να σταθεί πάλι στα πόδια του. Μόλις/όταν πεθάνει, οι άλλοι ελέφαντες συμπεριφέρονται κάπως τελετουργικά:
- Ανυψώνουν τις προβοσκίδες τους ενώ παραμένουν σε στάση που υποδηλώνει ένταση/προσοχή.
- Χαϊδεύουν το σώμα του θανόντος με τις προβοσκίδες τους και το καλύπτουν με χώμα, φύλλα ή κλαδιά.
- Παραμένουν γύρω από το σώμα μέχρι ν’ αρχίσει να αποσυντίθεται.
Οι ελέφαντες συνήθως ζουν κοντά σε πηγές νερού. Όχι μόνο για ενυδάτωση αλλά και για να βουτάνε μέσα, καθώς τους επιτρέπει να
προστατεύουν το δέρμα τους από τον ήλιο και τη ζέστη. Συχνά τους βλέπουμε να κυλιούνται στη λάσπη και να ψεκάζονται με σκόνη για να αποφύγουν τις επιπτώσεις του ηλιακού φωτός ή τα τσιμπήματα των εντόμων.
Ο ελέφαντας χρειάζεται πολύ χώρο και συνήθως δεν μένει στο ίδιο μέρος για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Αυτά τα ζώα είναι κατά κάποιον τρόπο κηπουροί της φύσης. Όταν μεταναστεύουν, σπέρνουν σπόρους οι οποίοι προάγουν την ανάπτυξη βλάστησης σε διάφορες περιοχές.
Οι αφρικανικοί ελέφαντες ζουν σε τροπικά δάση, λιβάδια, κοιλάδες ποταμών, βάλτους και σαβάνες, ενώ οι ασιατικοί ελέφαντες ζουν
μόνο σε τροπικά δάση. Σήμερα, πολλοί ελέφαντες ζουν σε προστατευόμενες περιοχές.
H εγκυμοσύνη
Οι ελέφαντες γεννούν συνήθως ένα μοσχάρι κάθε δύο έως τέσσερα χρόνια και η κύηση διαρκεί σχεδόν 22 μήνες. Κατά τη γέννηση, τα ελεφαντάκια ζυγίζουν ήδη 90 κιλά περίπου και έχουν ύψος γύρω στα 90 εκατοστά. Ο χρόνος θηλασμού μπορεί να φθάσει έως και τέσσερα χρόνια.
Ο ύπνος
Οι ελέφαντες στην άγρια φύση κοιμούνται ως επί το πλείστον όρθιοι. Δεδομένου ότι λόγω του τεράστιου όγκου τους, χρειάζονται πολύ περισσότερο χρόνο για να σηκωθούν, αυτός είναι ένας τρόπος προστασίας από τους λαθροκυνηγούς και τα λεοντάρια. Στα κοπάδια παρατηρούμε συνήθως, μια ομάδα ελεφάντων να κοιμάται ενώ η άλλη ομάδα παραμένει ξύπνια για προστασία. Εξ άλλου, οι ελέφαντες δεν χρειάζονται πολλές ώρες ύπνου, 2-4 ώρες αρκούν.
Προσφορά στο περιβάλλον
Οι ελέφαντες παίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του βιοτόπου του περιβάλλοντος τους και είναι επίσης γνωστοί ως «μηχανικοί του οικοσυστήματος». Κατά την περίοδο της ξηρασίας, χρησιμοποιούν τους χαυλιόδοντες τους για να σκάψουν τις ξηρές κοίτες του ποταμού για να δημιουργήσουν τρύπες/χώρους συγκέντρωσης νερού για πόσιμο, απ’ όπου επωφελούνται κι άλλα πολλά ζώα. Η γεμάτη σπόρους κοπριά τους βοηθά την εξάπλωση και ανάπτυξη των φυτών στο περιβάλλον.
Γιάννης Αρβανιτάκης
ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Εκτός των προσωπικών σημειώσεων...
https://seaworld.org/animals/all-about/elephants/characteristics/
https://safarisafricana.com/the-elephant-trunk/
https://www.bbc.com/news/science-environment-39126993
https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/african-elephant
https://elephantconservation.org/elephants/just-for-kids/
Εκτός των προσωπικών σημειώσεων...
https://seaworld.org/animals/all-about/elephants/characteristics/
https://safarisafricana.com/the-elephant-trunk/
https://www.bbc.com/news/science-environment-39126993
https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/african-elephant
https://elephantconservation.org/elephants/just-for-kids/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου