ΡΑΠΑΜΥΚΙΝΗ, ΜΕΤΦΟΡΜΙΝΗ
Είναι δυνατή η φυσική αθανασία; Υπάρχουν όρια στο πόσο μπορεί να ζήσει ένας οργανισμός;
του Γιάννη Αρβανιτάκη
Φίλες και φίλοι σας χαιρετώ!
Σίγουρα έρχονται στιγμές που νιώθετε τις αρθρώσεις και τα κοκκαλάκια σας να τρίζουν ή την καρδούλα σας να φτερουγίζει μέσα στο κλουβί της και να σας τσιμπάει λιγάκι ή το μυαλουδάκι σας να κάνει καρουσέλ, να κόβετε η αναπνοή σας, τα σκαλιά να σας φαίνονται ατελείωτα... είτε να ψάχνετε μια λέξη και να μην την βρίσκετε...κι άλλα πολλά!
Όλα αυτά έχουν να κάνουν με τα πλοκάμια του χρόνου που κατά καιρούς μας σφίγγουν κάπως πιο έντονα...ούτως ώστε να μας προσγειώνουν στην πραγματικότητα! Ο χρόνος όμως είναι πονηρός παιδιά, ενδιάμεσα λασκάρει λιγάκι το σφίξιμο για
 |
| Το κείμενο της γελοιογραφίας είναι ελεύθερα μεταφρασμένο από εμένα. |
Σύμφωνα με την συναρπαστική και πολλές φορές τραγική μυθολογία μας, η θεά Ηώς ερωτεύθηκε τον Τρώα πρίγκιπα Τιθωνό, τον απαγάγει μαζί με τον Γανυμήδη (άλλη όμως ιστορία αυτός) και ζητά από τον Δία να τον κάνει αθάνατο, ξεχνά όμως να του αναφέρει την αιώνια νεότητα. Έτσι, καθώς περνούν τα χρόνια, ο Τιθωνός βυθίζεται στο γήρας ενώ η γλυκιά μας Ηώ που παρέμεινε αλώβητη από τις μαχαιριές του χρόνου, δεν μπορούσε να τον βλέπει σ’ αυτά τα χάλια. Τελικά, οι θεοί τον λυπήθηκαν και τον μεταμόρφωσαν σ’ ένα ένα ζαρωμένο φλύαρο έντομο, τον τέττιγα, κοινώς τζίτζικα. Κατά μία άλλη εκδοχή, η Ηώς τον κλείνει σε ένα θάλαμο του ουράνιου παλατιού της, όπου ακουγόταν η αδύναμη φωνή του να εκλιπαρεί για τον θάνατο...
Φίλες και φίλοι, σε 10 χρόνια περίπου, 1 στους 6 ανθρώπους στον κόσμο θα είναι 60 ετών και άνω. Το μερίδιο των ατόμων άνω των 60, που αριθμούσε 1 δισεκατομμύριο το 2020, θα ανέλθει στο 1,4 και μέχρι το 2050 ο παγκόσμιος πληθυσμός των ανθρώπων 60 ετών και άνω θα έχει διπλασιαστεί (2,1 δισεκατομμύρια). Το 2020, ο αριθμός των ατόμων ηλικίας 60 ετών και άνω υπερτερούσε των παιδιών κάτω των 5 ετών.
Στο διάστημα μεταξύ 2020 έως 2050 τα άτομα 80 ετών και άνω αναμένεται να έχουν φθάσει στα 426 εκατομμύρια περίπου, ήτοι τρεις φορές επάνω απ’ ό,τι είναι σήμερα.
Από την άλλη πλευρά, ο συνεχιζόμενη αύξηση του προσδόκιμου χρόνου ζωής προμηνύει εκτόξευση του αριθμού των ανθρώπων που θα πάσχουν από γεροντικά σύνδρομα, τα οποία συνοδεύονται από σημαντικές επιβαρύνσεις στα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα, καθώς και στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης παγκοσμίως.
Μια μεγάλη μερίδα των φίλων μου, εμού συμπεριλαμβανομένου, διανύουμε ήδη την 4η φάση της ζωής μας...ελπίζοντας να ζήσουμε όλοι μας ακόμη μερικά όμορφα, ήρεμα και πολύχρωμα ηλιοβασιλέματα!
''Αχ και να ήμουν πάλι 20 χρονών!’’, μια πολυακουσμένη φράση μεταξύ γηραζόντων και γερόντων. ‘’Να‘ταν τα νιάτα δυο φορές..’’, τραγουδούσε ο Φώτης Πολυμέρης το 1949... ''Πού’ναι τα χρόνια, ωραία χρόνια..'', ο Νταλάρας το 1969... ''Να ‘χα τα χρόνια σου, αχ και να τά’χα..’’, ο Σταμάτης Κόκοτας το 1973... κ.ο.κ.
Σε πολλούς πολιτισμούς η ιστορία είναι γεμάτη με τα όνειρα της αιώνιας νεότητας, αλλά η πραγματική έρευνα για τη μακροζωία ξεκίνησε μόλις τον 20ό αιώνα. Τρέχουν τώρα και ψάχνονται οι επιστήμονες/ερευνητές για να βρουν έναν τρόπο
Όταν ξεκινήσει η απόπτωση ενός κυττάρου, δεν είναι πλέον αναστρέψιμη. Η απόπτωση σηματοδοτείται/ενεργοποιείται από πολλούς εξωκυτταρικούς και ενδοκυτταρικούς παράγοντες όπως π.χ. θερμότητα, ακτινοβολία, ιογενείς λοιμώξεις, στέρηση θρεπτικών ουσιών, υποξία κ.τ.λ.
Ο κυτταρικός θάνατος είναι απαραίτητος για τη ρύθμιση του αριθμού των κυττάρων. Τα καρκινικά κύτταρα προβάλλουν αντίσταση στην απόπτωση με αποτέλεσμα τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό τους.
Ενώ η μετατόπιση της κατανομής του πληθυσμού μιας χώρας προς μεγαλύτερες ηλικίες ξεκίνησε σε χώρες υψηλών εισοδημάτων, είναι πλέον οι χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος που βιώνουν τη μεγαλύτερη αλλαγή. Υπολογίζεται ότι μέχρι το 2050, το 80% των ηλικιωμένων θα ζει σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος.
Η γήρανση είναι το αποτέλεσμα της συσσώρευσης μοριακών και κυτταρικών βλαβών οι οποίες με την πάροδο του χρόνου οδηγούν στη σταδιακή μείωση των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων του ατόμου, στη βαθμιαία επιδείνωση της λειτουργικότητας του ανοσοποιητικού συστήματος, δηλαδή της ικανότητας του ξενιστή να ανταποκρίνεται σε λοιμώξεις καθώς και στην ανάπτυξη μακροπρόθεσμης ανοσολογικής μνήμης, ειδικά μετά από εμβολιασμούς, σε αυξανόμενο κίνδυνο ασθένειας και τελικά στον θάνατο.
Τα άτομα προχωρημένης ηλικίας εμφανίζουν συχνά πολύπλοκες νοσηρές καταστάσεις που λέγονται γηριατρικά σύνδρομα και τα οποία, πολλές φορές, είναι συνέπεια διαφόρων υποκείμενων παραγόντων όπως λ.χ. ευπάθεια, ακράτεια ούρων, πτώσεις, παραλήρημα, έλκη πίεσης κ.α.
Πέρα από τις βιολογικές αλλαγές, η γήρανση συνδέεται συχνά με μεταβάσεις της ζωής σε άλλα κοινωνικά επίπεδα, όπως η συνταξιοδότηση, η μετεγκατάσταση σε πιο κατάλληλη στέγαση και ο θάνατος φίλων και συντρόφων.
Υγιής Γήρανση
Τι σημαίνει ο όρος ηλικιωμένος; Η φυσιογνωμική εμφάνιση και η ημερολογιακή ηλικία δεν αρκούν για να κρίνουμε. Τυπικός όρος ''ηλικιωμένος'', δεν υπάρχει. Μερικοί 80ρηδες έχουν σωματικές και πνευματικές ικανότητες παρόμοιες με πολλούς 30ρηδες. Αρκετοί νεότεροι συνάνθρωποί μας βιώνουν σημαντική μείωση των δυνατοτήτων τους σε πολύ μικρότερες ηλικίες.
Στις 12 Νοεμβρίου 2016 είχα δημοσιεύσει ένα μεγαλούτσικο άρθρο μου γύρω από τα γεράματα και την γήρανση αναφερόμενος, μεταξύ άλλων, στις επιπτώσεις ποικίλων φυσικών και κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση μιας υγιούς, ενεργού και επιτυχημένης γήρανσης. Το άρθρο παραμένει επίκαιρο και αν δεν το έχετε διαβάσει, πιστεύω ότι αξίζει τον κόπο να το κάνετε, (https://iarvan-hellas.blogspot.com/2016/11/blog-post.html).
Η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών κήρυξε την περίοδο 2021-2030 ως Δεκαετία Υγιούς Γήρανσης και ζήτησε από τον ΠΟΥ να ηγηθεί της εφαρμογής, με στόχο την μείωση των
1. Αλλαγές στον τρόπο σκέψης, συναίσθησης και ενέργειας προς την ηλικία και τη γήρανση.
2. Ανάπτυξη μεθόδων που προάγουν τις ικανότητες των ηλικιωμένων.
3. Παροχή ολοκληρωμένης φροντίδας και υπηρεσίες πρωτοβάθμιας υγείας με επίκεντρο τα ηλικιωμένα άτομα.
4. Παροχή πρόσβασης σε ποιοτική μακροχρόνια περίθαλψη για τα ηλικιωμένα άτομα που την έχουν ανάγκη.
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health
Πάμε παρακάτω...
Επιστημονικές μελέτες υποδεικνύουν ότι η ανθρώπινη ικανότητα να περιέλθει σε χειμερία νάρκη μπορεί να βρίσκεται μέσα στο DNA μας! Μια πολύ παλιά λειτουργία των θηλαστικών, που έχουμε χάσει στην πορεία, αλλά θα μπορούσαμε να επανακτήσουμε κάποτε!
Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι μεταβολικές λειτουργίες της χειμερίας νάρκης θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να ξεκλειδώσουμε τα μυστικά της μακροζωίας και τους μηχανισμούς αντιγήρανσης στους ανθρώπους.
Εάν οι χειμερινοί ύπνοι μπορούν να επιδιορθώσουν τις βλάβες του DNA και να αντιμετωπίσουν το μεταβολικό στρες, η κατανόηση αυτών των μηχανισμών μπορεί να βοηθήσει στην επαναφορά του οργανισμού στην κατάσταση προτού υποστεί τη ζημιά.
https://www.inverse.com/science/what-animal-hibernation-can-reveal-about-longevity
Αυτό που μας διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες υπάρξεις του πλανήτη μας είναι απλούστατα το DNA μας. Στις μελέτες του DNA έχουν εντοπιστεί γονίδια που επηρεάζουν τη γήρανση και τη μακροζωία σε ένα ευρύ φάσμα ειδών, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων.
Για παράδειγμα, σύμφωνα με τους ερευνητές, εκτιμάται ότι ο καρχαρίας της Γροιλανδίας ζει από 250 έως 500 χρόνια! Εν αντιθέσει το μοναδικό είδος μύγας Dolania americana που απαντάται στις νοτιοανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες έχει προσδόκιμο ζωής 5 λεπτών!
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι επιστήμονες ανακάλυψαν μοριακούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στη διαδικασία της γήρανσης και που επιτρέπουν την παρέμβαση, επιβράδυνση ή και την αντιστρεψιμότητα αυτής.
Οι μελετητές έχουν ήδη δείξει ότι μπορούν να παρατείνουν τη διάρκεια ζωής σε ζύμες, σκουλήκια, μύγες και ποντίκια, οπότε γιατί όχι σε σκύλους ή ανθρώπους;
Οι πλειονότητα των ερευνητών που ασχολείται με την βιολογία της γήρανσης ελπίζουν να παρατείνουν το προσδόκιμο ζωής όχι μόνο χρονολογικά αλλά και ποιοτικά. Δεν στοχεύουν στην αθανασία, αλλά σε μια περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι θα παραμένουν ακμαίοι και απαλλαγμένοι από ασθένειες, περιορισμό του χρόνου γηρατειών και προσθήκη μιας ή δύο δεκαετιών ζωής. Άλλωστε, τι νόημα έχει η ζωή, αν ο άνθρωπος φθάσει έναν μέσον όρο ζωής 100 ετών, εκ των οποίων όμως, τα 10-15 τα περνά κατάκοιτος σ’ ένα γηροκομείο, να μη θυμάται τίποτα και να μη γνωρίζει που βρίσκεται!
Η συμβατική άποψη είναι ότι το γήρας είναι απλώς μια αναμενόμενη βιολογική διαδικασία της ζωής, ενώ για μια ασθένεια, όπως π.χ. ο καρκίνος, θεωρείται ότι κάτι πήγε στραβά στην πορεία.
Εν τω μεταξύ, ενώ οι προνομιούχοι κάτοικοι στις πλούσιες χώρες θα εξακολουθούν να απολαμβάνουν τα αγαθά που θα τους προσφέρουν τα επιτεύγματα και οι εξελίξεις στον τομέα της ιατρικής, όσοι ζουν στις αναπτυσσόμενες χώρες, εκτός κάποιων εξαιρέσεων, θα συνεχίζουν να πεθαίνουν, συγκριτικά νέοι, αρκούμενοι στα ψίχουλα που θα τους παρέχουν οι εκάστοτε υγειονομικές υπηρεσίες.
Μελλοντικές αντιγηραντικές υποσχέσεις...
1. Ραπαμυκίνη ή Σιρόλιμους
Η ραπαμυκίνη απομονώθηκε το 1972 από το βακτήριο Streptomyces hygroscopicus που βρέθηκε στο νησί του Πάσχα, aka Rapa Nui, εξ ου και η ονομασία.
Το φάρμακο, που αναπτύχθηκε ως ανοσοκατασταλτικό, χορηγείται για την πρόληψη της απόρριψης οργάνων μετά
Η ραπαμυκίνη δρα αναστέλλοντας την πρωτεΐνη mTOR (mechanistic target of rapamycin - μηχανιστικός στόχος της ραπαμυκίνης), η οποία αποτελεί μέρος μιας οδού σηματοδότησης που επηρεάζει τη γήρανση των ανωτέρω οργανισμών.
Σ’ ένα πείραμα, οι ερευνητές χορήγησαν ραπαμυκίνη σε μικρές δόσεις, σε μια ομάδα ποντικών 20 μηνών, η ηλικία των οποίων αντιστοιχεί μ΄αυτήν ενός συνταξιούχου ατόμου. Μετά τρεις μήνες σταμάτησαν τη χορήγηση του φαρμάκου και περίμεναν να δουν πότε θα πεθάνουν. Σημειωτέον ότι το προσδόκιμο ζωής των ποντικών είναι 30 μήνες περίπου. Στα ποντίκια που χορηγήθηκε ραπαμυκίνη παρατηρήθηκε, κατά μέσον όρο, παράταση ζωής 3 μηνών. Ο τελευταίος επιζών πόντιξ πέθανε πάνω από δύο χρόνια μετά την έναρξη του πειράματος, σε ηλικία 3 ετών και 8 μηνών - ισοδύναμο με 140 ανθρώπινα χρόνια περίπου!
Σ’ αυτόν τον τομέα η ραπαμυκίνη δεν έχει δοκιμαστεί σε ανθρώπους, αλλά λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις βιολογικές ομοιότητες μεταξύ ποντικών και ανθρώπων, πολύ πιθανόν να ισχύει και για εμάς. Πάντως κλινικές μελέτες με ανθρώπους για να διαπιστώσουμε αν παρατείνεται η ζωή μας απαιτεί δεκαετίες και προφανώς, κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αδύνατο.
Εν τω μεταξύ, πολλοί βιογεροντολόγοι βλέπουν στην ραπαμυκίνη και σε παρόμοια φάρμακα, την καλύτερη ελπίδα που έχουμε για φαρμακολογική επιβράδυνση της διαδικασίας γήρανσης.
Ελπίδες; ...ΕΑΝ στο μεσοδιάστημα δεν φαγωθούμε μεταξύ μας ή αν δεν ξεπεταχτεί κάποιος νέος, δύσκολα αντιμετωπίσιμος ιός, για να μας εξολοθρεύσει ή αν η ανθρωποκινούμενη κλιματική αλλαγή δεν καταστρέψει τον πλανήτη μας και υποχρεωθούμε να επιβιώνουμε σε γυάλες...ή...ή...ή...😟
Πάντως, μετά από την ανακοίνωση της ανακάλυψης των δυνατοτήτων παράτασης ζωής που υπόσχεται η ραπαμυκίνη, κι αφού το φάρμακο είναι συνταγογραφούμενο ως ανοσοκατασταλτικό, πολλοί συνάνθρωποι μας, λάτρεις της αντιγήρανσης, βρίσκουν τρόπους να το προμηθεύονται από το ζοφερό διαδίκτυο, από κάποια φαρμακεία του εξωτερικού με αμφισβητούμενο κύρος ή από προμηθευτές του υπόκοσμου. Δε λέω, πολλά ξένα χάπια είναι καλά, άλλα όμως όχι, οπότε μερικές φορές, αναπόφευκτα, να έχουμε σοβαρές συνέπειες. Τα χάπια αμφιβόλου προέλευσης μπορεί να είναι πλαστά, μολυσμένα, ανασφαλή ή όλα μαζί. Μπορούν να σας αρρωστήσουν, να οδηγήσουν σε επικίνδυνες αλληλεπιδράσεις με άλλα φάρμακα που ίσως παίρνετε, ακόμη και να σας σκοτώσουν.
Αν λοιπόν παιδιά, καμια φορά διαπιστώσετε, ότι η/ο συνομήλικη/ος κολλητή/ός σας δεν αλλάζει πολύ εμφανισιακά, ξεχειλίζει ενέργεια, πατά εδώ και βρίσκεται εκεί,
θα μπορούσαν βέβαια να έχουν δίκαιο, και ενώ εμείς ακολουθούμε πιστά το πεπρωμένο μας, οι τολμήσαντες θα κυκλοφορούν μεταξύ μας απολαμβάνοντας την βελτιωμένη λειτουργία της καρδιάς του εγκεφάλου κ.ο.κ.
Ωστόσο, μολονότι η ραπαμυκίνη είναι ένα φάρμακο εγκεκριμένο από τον FDA που χορηγείται σε εκατομμύρια ασθενείς, ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι προκαλεί επιβλαβείς μεταβολικές αλλαγές ή ακόμη και διαβήτη, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια ως αντιγηραντικό στον άνθρωπο.
Μετφορμίνη...ως αντιγηραντικό; Είναι για όλους;
Η μετφορμίνη είναι ένα πολύ γνωστό φάρμακο σε άτομα που πάσχουν από σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 καθώς και στους συγγενείς τους.
Η ιστορία της μετφορμίνης συνδέεται με το φυτό Galega officinalis, ένα παραδοσιακό φυτικό φάρμακο τον οποίο φαίνεται να χρησιμοποιείται στην Ευρώπη από τον Μεσαίωνα, αλλά και στην αρχαία Αίγυπτο.
Το φυτό είναι πλούσιο σε γουανιδίνη, της οποίας η υπογλυκαιμική δράση αποδείχθηκε το 1918. Η μετφορμίνη και παράγωγα της γουανιδίνης, χρησιμοποιήθηκαν για τη θεραπεία του διαβήτη τη δεκαετία του 1920 και του 1930, αλλά λόγω τοξικότητας και της ολοένα αυξανόμενης διαθεσιμότητας της ινσουλίνης, η χρήση τους διεκόπη. Την δεκαετία του 1940, στις έρευνες για αντιελονοσιακά φάρμακα, η μετφορμίνη βγαίνει πάλι από το μπαούλο και διαπιστώνεται εκ νέου η υπογλυκαιμική της ιδιότητα. Το 1957 ο Γάλλος γιατρός Jean Sterne άρχισε να την χρησιμοποιεί στη θεραπεία του διαβήτη.
Πάντως, η μετφορμίνη είναι ένα παρεξηγημένο φάρμακο και δεν έλαβε τότε τη δέουσα προσοχή. Θυμάμαι, στα φοιτητικά μου χρόνια, να μας διδάσκουν ότι λόγω υψηλού κινδύνου γαλακτικής οξέωσης, ήταν επικίνδυνη η χρήση του. Στην πραγματικότητα όμως, υπεύθυνα για τη ζημιά ήταν τα αδελφάκια της μετφορμίνης, ήτοι η φαινφορμίνη και η βουφορμίνη.
Έτσι, εν καιρώ, η μετφορμίνη έπεισε τον επιστημονικούς κύκλους για τις δυνατότητές της και από το 1995 περίπου αποτελεί το φάρμακο πρώτης επιλογής για την αντιμετώπιση του τύπου 2 διαβήτη παγκοσμίως.
Μέχρι σήμερα ένας αυξανόμενος αριθμός μελετών έχει δείξει ότι η μετφορμίνη μπορεί να φρενάρει τη γήρανση και να καθυστερήσει την εμφάνιση ασθενειών που σχετίζονται με την ηλικία, όπως:
1. Μακροπρόθεσμα καρδιαγγειακά οφέλη, τα οποία διαπιστώθηκαν ήδη το 1998, από την Προοπτική Μελέτη Διαβήτη του Ηνωμένου Βασιλείου (UKPDS, UK Prospective Diabetes Study).
2. Αποτελεσματικότητα εναντίον διαφόρων καρκίνων, συμπεριλαμβανομένων αυτών του πνεύμονα, του ήπατος, του παγκρέατος, του μαστού, του παχέος εντέρου και του προστάτη.
3. Παρέμβαση στην παθογένεση της νόσου του Πάρκινσον, διατηρώντας τους νευρώνες, μειώνοντας τη φλεγμονή και προστατεύοντας τις λειτουργίες των μιτοχονδρίων. Είναι μια πολλά υποσχόμενη θεραπεία για τη νόσο του Πάρκινσον, αλλά απαιτούνται ακόμη περαιτέρω μελέτες για την κατανόηση της επίδρασης και της δοσολογίας.
4. Ευεργετικά αποτελέσματα της μετφορμίνης έχουν παρατηρηθεί επίσης σε άτομα πάσχοντα από λιπώδη ηπατοπάθεια μη αλκοολικής αιτιολογίας και σκλήρυνση κατά πλάκας.
Καταλήγοντας, αν και η ιδέα παράτασης ζωής στο σύνολό της, διαμέσου αναστολής των παθήσεων της προχωρημένης ηλικίας, είναι πολύ δελεαστική, το ερώτημα των μακροχρόνιων παρενεργειών από τη χρήση αντιγηραντικών φαρμάκων παραμένει ανοικτό. Απαντήσεις θα πάρουν οι απόγονοι μας μετά από δεκαετίες.
ΥΓ – Επειδή ο αγαπημένος μου φίλος Λάκης θέλει πάντα ένα αισιόδοξο τέλος, με..."Happy End"…λέω να του δωρίσω χαπάκια ραπαμυκίνης...για ένα χρόνο😉...
Γιάννης Αρβανιτάκης
ΠΗΓΕΣ
https://www.newscientist.com/definition/rapamycin/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28776081/
https://www.protothema.gr/ugeia/article/718833/-metformini-i-aspirini-tou-21ou-aiona/
https://www.gowinglife.com/is-hibernation-the-secret-to-human-longevity/
https://www.inverse.com/science/what-animal-hibernation-can-reveal-about-longevity
https://www.britannica.com/science/aging-life-process/Anti-aging-and-longevity-research
https://www.menshealth.com/health/a28440858/anti-aging-rapamycin/
https://www.protagon.gr/epikairotita/sti-groilandia-kykloforei-karxarias-etwn-300-isws-kai-500-44342119867
https://en.wikipedia.org/wiki/Greenland_shark
https://www.zooportraits.com/animal-longevity/#:~:text=According%20to%20the%20longevity%20records,found%20across%20South%20East%20Asia.
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/agm2.12135 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7990352/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου