Μπορούμε να αγαπήσουμε πραγματικά δύο ή περισσότερους ανθρώπους;

Ένα δοκίμιο για τον έρωτα, τη μονογαμία και την πολυπλοκότητα των συναισθηματικών δεσμών

Γεια σας παιδιά!

Στοχάζομαι, αναπολώ και ταυτοχρόνως αυτοψυχοθεραπεύομαι... Και κάπως έτσι, σιγά, χωρίς φωνές, επουλώνω. Όχι για να ξεχάσω — κάθε άλλο — μα για να υπάρξω πιο αληθινά.

Ένα φιλοσοφικό και ψυχολογικό ερώτημα

Θέτω στον εαυτό μου ένα από τα πιο παλιά και ακανθώδη
ερωτήματα που βασανίζουν τον άνθρωπο από την εποχή του Ομήρου μέχρι τις μέρες του Tinder και των πολυσυντροφικών σχέσεων:

Μπορεί κάποιος να αγαπήσει πραγματικά, και με την ίδια ένταση, δύο ή περισσότερους ανθρώπους ταυτόχρονα;

Η αγάπη ως πολιτισμικό κατασκεύασμα

Η ιδέα ότι ένα άτομο μπορεί να αγαπήσει δύο ή περισσότερους ανθρώπους ταυτόχρονα, με την ίδια συναισθηματική ένταση και ειλικρίνεια, αμφισβητεί τις κυρίαρχες αντιλήψεις περί ρομαντικής αγάπης.

Ο δυτικός πολιτισμός, επηρεασμένος από τον χριστιανισμό, τη ρομαντική λογοτεχνία και την αστική ηθική, έχει χτίσει την ιδέα της "μοναδικής αληθινής, αποκλειστικής, παντοτινής αγάπης".

Όπως υποστηρίζει η Stephanie Coontz, Αμερικανή συγγραφέας, ιστορικός και καθηγήτρια στο Κολλέγιο Evergreen State, η ιδέα του γάμου με βάση τον έρωτα και την αποκλειστικότητα είναι ιστορικά πρόσφατη (μετά τον 18ο αιώνα, Coontz, Marriage: A History, 2005). Στις περισσότερες παραδοσιακές κοινωνίες, οι γάμοι ήταν πράξεις κοινωνικής συμμαχίας, όχι προϊόντα ερωτικής επιθυμίας.

Σε πολυάριθμες κοινωνίες, από την πολυγυνία στις φυλές της Αφρικής έως τις πολυσυντροφικές μορφές σε κάποιες φυλές του Αμαζονίου, η αγάπη και η συναισθηματική σύνδεση δεν περιορίζονταν σε ένα μόνο πρόσωπο. Η ύπαρξη πολυγυνικών, πολυανδρικών ή πολυσυντροφικών μορφών σχέσεων επιβεβαιώνει ότι η ερωτική αγάπη δεν ακολουθεί παγκόσμιες σταθερές.

Όπως σημειώνει η κοινωνιολόγος Eva Illouz, καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ καθώς και στην Ανώτατη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών (EHESS) στο Παρίσι, η έννοια της ρομαντικής αγάπης, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, είναι αποτέλεσμα πολιτισμικής κατασκευής, από τη λογοτεχνία και το Χόλιγουντ έως τις διαφημίσεις και τα media, όλα διαμορφώνουν ένα φαντασιακό στο οποίο η αγάπη είναι «όλα ή τίποτα». Αυτή η αφήγηση, όσο γοητευτική κι αν είναι, δεν αντανακλά πάντα την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων.

Ψυχολογικές παρατηρήσεις – Η ανθρώπινη ικανότητα για πολλαπλή αγάπη

Η σύγχρονη ψυχολογία και οι μελέτες για την ανθρώπινη συναισθηματική σύνδεση δείχνουν πως ο εγκέφαλος είναι ικανός να νιώθει αγάπη για πολλαπλά άτομα ταυτόχρονα. Ο ψυχολόγος Robert Sternberg περιγράφει την αγάπη ως ένα τρίγωνο που περιλαμβάνει πάθος, οικειότητα και δέσμευση. Με βάση αυτή την προσέγγιση, δεν είναι απίθανο κάποιος να βιώνει έντονο πάθος για ένα πρόσωπο, συναισθηματική ασφάλεια με ένα άλλο και βαθιά οικειότητα με ένα τρίτο. Ή, σε κάποιες περιπτώσεις, η αγάπη να είναι εξίσου έντονη αλλά να εστιάζει σε διαφορετικές πτυχές της ζωής των εμπλεκομένων ατόμων.

Η αγάπη δεν είναι μονοδιάστατη. Δεν είναι κάτι στατικό που μοιράζεται σε ποσοστά. Δεν ισχύει ότι αν αγαπάς δύο ανθρώπους, δίνεις στον καθένα 50%. Κατά την ταπεινή μου γνώμη η αγάπη πολλαπλασιάζεται και μπορούμε να αγαπάμε 100% την/τον σύντροφό μας με διαφορετικό τρόπο.

Η κοινωνιολόγος Meg Barker, συγγραφέας και ανεξάρτητη ακαδημαϊκός, σημειώνει πως η αγάπη δεν είναι μια "ουσία" που μοιράζεται ποσοτικά, αλλά μια μορφή σχέσης που ενεργοποιείται διαφορετικά ανάλογα με το άτομο και το πλαίσιο. Το άτομο μπορεί να βιώνει εξίσου ισχυρή συναισθηματική σύνδεση με περισσότερα από ένα πρόσωπα, με διαφορετικές εκφράσεις και ανάγκες.

Πολυσυντροφικότητα

Το πολυσυντροφικό κίνημα (polyamory) το οποίο αναδύθηκε στις ΗΠΑ κατά τις δεκαετίες του 1990 και 2000, εισάγει μια ριζοσπαστική πρόταση που μας λέει ότι η αγάπη δεν είναι περιορισμένος πόρος. Η βασική αρχή του είναι πως η ερωτική και συναισθηματική σύνδεση με περισσότερους από έναν ανθρώπους είναι δυνατή και επιθυμητή, εφόσον υπάρχει διαφάνεια, συναίνεση και ηθική δέσμευση. Η δυνατότητα να αγαπά κανείς περισσότερα από ένα άτομα δεν θεωρείται ψυχολογικό πρόβλημα, αλλά μορφή αγάπης που υπερβαίνει τα κοινωνικά όρια.

Έρευνες, όπως εκείνη των Conley et al. (η Terri Conley είναι Αμερικανίδα κοινωνική ψυχολόγος επί του παρόντος αναπληρώτρια καθηγήτρια ψυχολογίας και σπουδών γυναικών και φύλου στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν), έχουν δείξει ότι τα άτομα σε πολυσυντροφικές σχέσεις συχνά αναφέρουν ίδια ή και μεγαλύτερη ικανοποίηση στις σχέσεις τους σε σύγκριση με τους μονογαμικούς συντρόφους.

Οι πολυσυντροφικές ταυτότητες συχνά στιγματίζονται, κυρίως λόγω της πολιτισμικής ηγεμονίας της μονογαμίας. Όπως και άλλες μορφές "μη κανονικών" σχέσεων (π.χ. ομοφυλοφιλία σε παλιότερες εποχές), η πολυσυντροφικότητα εκλαμβάνεται ως απειλή για την κοινωνική τάξη και την ηθική.

Από κοινωνιολογική άποψη, η αγάπη είναι επίσης μια μορφή συμβολικής ανταλλαγής. Κάθε σχέση βασίζεται σε έναν τύπο αλληλεξάρτησης και ταυτότητας. Το αν μπορεί ένα άτομο να αγαπήσει εξίσου έντονα δύο ή τρεις γυναίκες ή άνδρες εξαρτάται όχι μόνο από τη συναισθηματική του δυνατότητα, αλλά και από την κοινωνική του θέση, την εσωτερίκευση πολιτισμικών κανόνων, και τις ατομικές εμπειρίες δέσμευσης.

Προσωπική μαρτυρία και βιωματική συνείδηση

Ως γιατρός που έχει συνοδεύσει ανθρώπους σε πολύ προσωπικές στιγμές, από τον έρωτα έως την απώλεια, αλλά και ως άνθρωπος που έχει βιώσει την πολυπλοκότητα της αγάπης, μπορώ να πω με σιγουριά:
Η αγάπη δεν υπακούει πάντα σε κοινωνικές νόρμες. Έχω δει ανθρώπους να αγαπούν δύο πρόσωπα ταυτόχρονα, με ειλικρίνεια, πόνο, λαχτάρα και ευθύνη. Έχω υπάρξει ένας από αυτούς. Όχι από ανασφάλεια ή απληστία, αλλά επειδή η αγάπη με επισκέφτηκε — δύο φορές — αυθεντικά.

Στίγμα και κοινωνικά εμπόδια

Η ένταση του συναισθήματος δεν μπορεί να μετρηθεί ποσοτικά. Κάθε σχέση αναπτύσσει τη δική της δυναμική. Αυτό που κοινωνικά χαρακτηρίζεται ως αντιφατικό, ψυχολογικά μπορεί να βιώνεται ως αληθινό. Πολλοί άνθρωποι έχουν βιώσει ερωτικά διλήμματα που δεν οφείλονται σε αδυναμία απόφασης, αλλά σε αυθεντική διπλή ή τριπλή σύνδεση.

Οι γυναίκες που βιώνουν πολλαπλές ερωτικές σχέσεις στιγματίζονται εντονότερα από τους άνδρες, μια απόρροια της πατριαρχικής ηθικής, που εξακολουθεί να επιβάλλει έλεγχο στο σώμα και τη σεξουαλικότητά τους. Η «άτακτη γυναίκα» είναι ακόμη πολιτισμικά πιο κατακριτέα από τον «άτακτο άνδρα».

Αυτό το άνισο κοινωνικό βλέμμα μάς δείχνει ότι το πρόβλημα δεν είναι η πολλαπλή αγάπη, αλλά οι προκαταλήψεις γύρω από το πώς "πρέπει" να αγαπάμε. Η ιδέα ότι η "διπλή" αγάπη είναι προδοσία ή αδυναμία χαρακτηρίζει τη σκέψη πολλών. Κι όμως, ίσως η αδυναμία να βρίσκεται στην ανάγκη να περιορίζουμε το συναίσθημα σε καλούπια.

Επίλογος, προσωπική θέση

Μπορεί, λοιπόν, κανείς να αγαπήσει πραγματικά κι εξίσου έντονα δύο ή και τρεις γυναίκες;

Ναι, πιστεύω ότι μπορεί. Είναι βιολογικά, συναισθηματικά και πρακτικά εφικτό να αγαπάς πολλά άτομα ταυτόχρονα. Αλλά το αν θα λειτουργήσει εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους ανθρώπους, τις αξίες και τις επικοινωνιακές δεξιότητες.

Η αγάπη, τελικά, δεν είναι ένα στατικό γεγονός, αλλά μια κοινωνική και διαπροσωπική διαδικασία, ανοικτή σε πολλαπλές εκδοχές και δυνατότητες. Είναι σχέση, είναι φροντίδα, είναι παρουσία.

Γιάννης Αρβανιτάκης

Παραπομπές

• Coontz, S. (2005). Marriage: A History. Viking.
• Illouz, E. (2007). Cold Intimacies: The Making of Emotional Capitalism.
• Sternberg, R. J. (1986). "A Triangular Theory of Love." Psychological Review.
• Barker, M. (2013). Rewriting the Rules. Routledge.
• Conley, T. D., et al. (2017). “The Satisfaction and Stability of Consensually Non-Monogamous and Monogamous Relationships.” Current Sexual Health Reports.